Windows — Microsoft şirkəti tərəfindən yaradılmış və inkişaf etdirilən qrafik əsaslı əməliyyat sistemidir. Windows əməliyyat sistemi kompüter istifadəçilərinə rahat və intuitiv interfeys təqdim edir, hardware və proqram təminatı arasında əlaqəni təmin edir və həm fərdi istifadəçilər, həm də korporativ mühit üçün geniş funksiya dəsti təqdim edir. Windows OS dünyada ən çox istifadə olunan desktop əməliyyat sistemi olaraq tanınır.

Windows nədir?

Windows əməliyyat sistemi hardware ilə proqramlar arasında vasitəçi rolunu oynayan sistem proqramıdır. Onun əsas vəzifəsi:

• Hardware resurslarını (CPU, RAM, disk, şəbəkə) idarə etmək
• Tətbiqlər üçün icra mühitini təmin etmək
• Fayl və qovluqları idarə etmək (fayl sistemi)
• İstifadəçiyə qrafik interfeys (GUI) təqdim etmək
• Şəbəkə, təhlükəsizlik və sistem idarəsini təmin etmək

Sadə desək, Windows istifadəçiyə kompüterlə ünsiyyət üçün vizual və funksional platforma təmin edir.

Windows-ın tarixi

Başlanğıc dövrü (1980-ci illər)

Microsoft 1980-ci illərin əvvəllərində MS-DOS əməliyyat sistemi ilə məşhurlaşdı. MS-DOS mətn əsaslı və komanda sətrindən istifadə edən sistem idi. 1985-ci ildə Windows 1.0 təqdim edildi — bu, MS-DOS üzərində çalışan qrafik qabıq idi. İlk versiyalar sadə interfeysə malik idi, yalnız pəncərələr, menyular və klaviatura istifadə edilirdi.

1987-ci ildə Windows 2.0 çıxdı, overlap pəncərələr və qısa yollar əlavə edildi. 1990-cı illərin əvvəllərində Windows 3.0 və 3.1 böyük uğur qazandı — qrafik interfeys təkmilləşdi, multitasking imkanları əlavə olundu, 16-bit platforma dəstəyi mövcud idi.

Windows 9x və NT dövrü (1990-2000-ci illər)

• Windows 95 (1995): Start menyu, Taskbar, 32-bit dəstək, Plug and Play, uzun fayl adları. Bu versiya Windows-un kütləvi yayılmasına səbəb oldu.
• Windows 98 və ME: İnternet və multimedia funksionallığı artırıldı. Windows 98 daha sabit idi, ME isə ev istifadəçiləri üçün optimallaşdırıldı.
• Windows NT (New Technology, 1993-2000): NT kernel ilə korporativ və server mühiti üçün daha stabil və təhlükəsiz OS. NT əsasında Windows 2000 (2000), XP (2001) yarandı. XP uzun müddət ən populyar OS oldu.

Windows XP-dən bugünkü dövrə

• Windows Vista (2007): Təhlükəsizlik və vizual təkmilləşdirmələr (Aero interface) təqdim etdi, lakin performans problemləri ilə yadda qaldı.
• Windows 7 (2009): Sabitlik, performans və istifadə rahatlığı baxımından böyük uğur qazandı, uzun müddət populyarlığını qorudu.
• Windows 8 / 8.1 (2012-2013): Touchscreen dəstəyi və Metro interfeysi. Başlat menyusunun olmaması bir çox istifadəçi üçün qarışıqlıq yaratdı.
• Windows 10 (2015): Universal Windows Platform (UWP), virtual masaüstləri, Cortana, Windows Store, uzunmüddətli dəstək.
• Windows 11 (2021): Yenilənmiş Start menyu, modern dizayn, Android app dəstəyi, multi-device focus, yeni təhlükəsizlik xüsusiyyətləri.

Windows Kernel və Arxitekturası

Windows kernel hybrid kernel modelinə əsaslanır. Bu, monolithic və microkernel xüsusiyyətlərini birləşdirir. Kernel hardware idarəçiliyini, proses və thread planlaşdırılmasını, yaddaş idarəsini, driver interfeysini və sistem çağırışlarını təmin edir.

• Kernel Mode: Driverlər və əsas OS komponentləri burada işləyir.
• User Mode: Tətbiqlər və xidmətlər burada işləyir.

Windows həm 32-bit, həm də 64-bit arxitekturaları dəstəkləyir. Müasir versiyalar həm x86, həm ARM platformaları üçün optimallaşdırılıb.

Windows-un əsas komponentləri

1. GUI (Graphical User Interface):

• Pəncərələr, ikonlar, menyular, Taskbar, Start menyu, notification system
• Aero (Vista), Fluent (Windows 10/11)

1. Fayl sistemi:

• NTFS: Journaling, şifrələmə, ACL icazələri, böyük fayl dəstəyi
• exFAT: USB, portativ cihazlar
• ReFS: Server və enterprise üçün

1. Device Management:

• Plug-and-Play, Device Manager, driver dəstəyi

1. Multitasking və Multithreading:

• CPU planlaşdırması, thread idarəsi, SMP (Multiple cores)

1. Şəbəkə və İnternet:

• TCP/IP stack, firewall (Windows Defender), VPN dəstəyi, DNS/DHCP

1. Təhlükəsizlik və Giriş Nəzarəti:

• User accounts, UAC, BitLocker, Windows Hello, update sistemi

1. Virtualization:

• Hyper-V, WSL2 (Windows Subsystem for Linux)

Windows-un Bugünkü Versiyaları və Məqsədləri

• Windows 10: Ümumi desktop, biznes, korporativ və oyun istifadəçiləri üçün universal platforma.
• Windows 11: Yeni dizayn, multi-device, Android app dəstəyi, təhlükəsizlik və iş məhsuldarlığı üçün optimallaşdırma.

Windows həm ev istifadəçiləri, həm də korporativ mühit üçün dizayn edilmişdir. Oyun, multimedia, ofis, proqram inkişafı, server və bulud xidmətləri üçün geniş imkanlar təqdim edir.

Windows-un üstünlükləri və dezavantajları

Üstünlüklər:

• Geniş proqram və oyun dəstəyi
• Universal hardware dəstəyi
• Korporativ inteqrasiya (Active Directory)
• İstifadəçi dostu GUI
• Multi-device və bulud dəstəyi

Dezavantajlar:

• Ödənişli lisenziya
• Malware və viruslara həssaslıq
• Sistem resurslarına tələbat yüksəkdir
• Bəzi istifadəçilər üçün gizlilik narahatlığı

Windows-un gələcəyi

• Cloud və Hybrid OS-lər: Windows 365 Cloud PC, veb əsaslı platformalar
• AI inteqrasiyası: Windows Copilot, AI ilə avtomatlaşdırma və resurs idarəsi
• Android və mobil inteqrasiya: Seamless multi-device ekosistem
• Virtualization və Containerization: Hyper-V, WSL2, Docker dəstəyi
• Təhlükəsizlik: Zero-trust, hardware-backed security, secure boot

Nəticə

Windows əməliyyat sistemi müasir kompüterlərin əsas platformasıdır. Onun geniş hardware və proqram dəstəyi, qrafik interfeysi, multitasking və təhlükəsizlik imkanları onu həm fərdi istifadəçilər, həm də korporativ mühit üçün ideal edir. Windows-un tarixi inkişafı 1985-ci ildən başlayaraq müasir dövrə qədər uzanır və bugünkü versiyaları (Windows 10 və 11) həm performans, həm də təhlükəsizlik baxımından güclü və istifadəçi yönümlü OS-lərdir. Gələcəkdə Windows AI, bulud, multi-device və virtualizasiya texnologiyaları ilə daha da genişlənəcək.