Proqram Təminatı (Software) — kompüter sistemlərinin və elektron cihazların işləməsini təmin edən, məlumatları emal edən, tapşırıqları yerinə yetirən və istifadəçi ilə hardware arasında əlaqə yaradan qeyri-maddi, proqram kodları toplusudur. Software fiziki toxunula bilən hardware-dən fərqli olaraq məlumat, təlimat və alqoritmlərdən ibarətdir və kompüter sisteminin "ruhu" və ya "ağlı" hesab olunur. Proqram təminatı olmadan ən güclü hardware belə faydasız metal və plastik yığınından ibarət olardı.

Proqram Təminatı nədir?

Proqram Təminatı proqramlaşdırma dillərində yazılmış, kompüter tərəfindən başa düşülə bilən və icra edilə bilən təlimatlar toplusudur. Bu təlimatlar kompüterə nə etməli olduğunu söyləyir — faylları necə açmalı, məlumatları necə emal etməli, ekranda nə göstərməli, şəbəkə ilə necə əlaqə qurmalı və s. Software məlumatları, alqoritmləri, proqram kodunu, sənədləşməni və istifadəçi interfeyslərini əhatə edir.

Software və hardware bir-birini tamamlayır:

• Hardware — fiziki komponentlər (prosessor, yaddaş, disk, ekran)
• Software — bu komponentləri idarə edən və onlara həyat verən proqramlar

Proqram təminatı üç əsas formada mövcud olur:

1. İlkin mənbə kodu (Source Code): Proqramçıların yazdığı oxuna bilən kod (Python, Java, C++ və s.)
2. Maşın kodu (Machine Code / Binary): Kompüterin birbaşa icra etdiyi 0 və 1-lərdən ibarət kod
3. Bytecode / İntermediate Code: Bəzi dillərdə (Java, C#) mənbə kodu əvvəl aralıq koduna çevrilir, sonra virtual maşın tərəfindən icra olunur

Software-in ən vacib xüsusiyyəti onun yenidən istifadə edilə bilən və paylaşıla bilən təbiətidir. Bir proqram yaratdıqdan sonra sonsuz sayda surəti çıxarıla bilər və müxtəlif sistemlərdə istifadə oluna bilər. Bu, fiziki məhsullardan fundamental fərqidir.

Proqram Təminatının tarixi və inkişafı

Software tarixi kompüter elminin özü qədər qədimdir və bir neçə inqilabi mərhələdən keçmişdir.

Erkən dövr: Məkanik proqramlaşdırma (1800-1940-cı illər): İlk "proqram" anlayışı Charles Babbage-in Analytical Engine (1830-lar) və Ada Lovelace-in bu maşın üçün yazdığı alqoritmlarda görünür. Ada Lovelace ilk kompüter proqramçısı hesab olunur. 1801-ci ildə Joseph Marie Jacquard deşikli kartlarla idarə olunan toxuculuq dəzgahını ixtira etdi — bu, proqramlaşdırılan mexaniki sistem idi.

Elektromexaniki kompüterlər (1930-1940-cı illər): Konrad Zuse-nin Z3 maşını (1941) və IBM-in Harvard Mark I (1944) kimi elektromexaniki kompüterlər deşikli lentlər və ya kartlarla proqramlaşdırılırdı. Alan Turing 1936-cı ildə Turing Machine konsepsiyasını təqdim etdi və hesablama və alqoritmlərin nəzəri əsasını qoydu.

İlk elektron kompüterlər və Assembly (1940-1950-ci illər): ENIAC (1945) ilk ümumi məqsədli elektron kompüter idi. İlkin proqramlaşdırma fiziki kabellər və açarların yenidən qoşulması ilə həyata keçirilirdi — bu çox çətin və vaxt aparan proses idi.

1940-cı illərin sonunda stored-program konsepsiyası (von Neumann arxitekturası) yarandı — proqram və məlumat eyni yaddaşda saxlanılırdı. Bu, müasir kompüterlərin əsasıdır.

1949-cu ildə EDSAC ilk stored-program kompüter oldu. Assembly dili (assembler) yarandı — maşın koduna yaxın, lakin insanlar üçün daha oxunaqlı simvolik dil. Assembly hələ də aşağı səviyyəli hardware proqramlaşdırma üçün istifadə olunur.

Yüksək səviyyəli dillərin yaranması (1950-1960-cı illər): 1954-cü ildə FORTRAN (FORmula TRANslation) IBM tərəfindən elmi hesablamalar üçün hazırlandı — ilk yüksək səviyyəli proqramlaşdırma dili. 1959-cu ildə COBOL (COmmon Business-Oriented Language) biznes tətbiqləri üçün yaradıldı və onilliklər boyu maliyyə sektorunda dominant oldu.

1958-ci ildə LISP (John McCarthy) — AI və simvolik hesablamalar üçün. 1960-cı ildə ALGOL — strukturlaşdırılmış proqramlaşdırmanın əsasını qoydu. Bu dövrdə kompilyatorlar (compiler) inkişaf etdi — yüksək səviyyəli kodu maşın koduna çevirən proqramlar.

İlk əməliyyat sistemləri (OS) də bu dövrdə meydana çıxdı. İlkin OS-lər batch processing sistemləri idi — tapşırıqlar növbə ilə icra olunurdu. 1960-cı illərin sonunda time-sharing sistemləri yarandı — bir neçə istifadəçi eyni vaxtda kompüteri "paylaşırdı".

Strukturlaşdırılmış proqramlaşdırma və Unix (1960-1970-ci illər): 1960-cı illərin sonunda Edsger Dijkstra structured programming konsepsiyasını təbliğ etdi — GOTO-dan imtina, aydın nəzarət strukturları. 1968-ci ildə Dijkstra "Go To Statement Considered Harmful" məqaləsini yazdı.

1969-cu ildə Ken Thompson və Dennis Ritchie AT&T Bell Labs-də Unix əməliyyat sistemini yaratdılar. Unix sadə, güclü və portativ idi. 1972-ci ildə Dennis Ritchie C proqramlaşdırma dilini yaratdı və Unix C-də yenidən yazıldı. C-nin portativliyi Unix-in müxtəlif platformalara yayılmasına səbəb oldu.

1970-ci ildə Pascal (Niklaus Wirth) təhsil və strukturlaşdırılmış proqramlaşdırma üçün yaradıldı. 1972-ci ildə Smalltalk (Alan Kay, Xerox PARC) — ilk tam object-oriented dil və qrafik interfeys (GUI) konsepsiyası.

Şəxsi kompüterlər və kommersiya software (1970-1980-ci illər): 1975-ci ildə Altair 8800 ilk şəxsi kompüter kimi bazara çıxdı. Bill Gates və Paul Allen BASIC interpreteri yaratdılar və bu, Microsoft şirkətinin əsasını qoydu (1975).

1976-cı ildə Steve Jobs və Steve Wozniak Apple I-i, 1977-ci ildə Apple II-ni buraxdılar. Apple II VisiCalc (1979, ilk spreadsheet proqramı) sayəsində biznes alətinə çevrildi.

1981-ci ildə IBM PC bazara çıxdı və MS-DOS (Microsoft Disk Operating System) onun standart OS-i oldu. MS-DOS-un kommersiya uğuru Microsoft-un yüksəlişini təmin etdi.

1980-ci illərdə çoxlu proqramlaşdırma dilləri yarandı: C++ (1983, Bjarne Stroustrup, OOP + C), Objective-C (1984), Perl (1987, Larry Wall). Database sistemləri inkişaf etdi: Oracle, IBM DB2, SQL standartı.

Desktop proqramları meydana çıxdı: WordStar, Lotus 1-2-3, dBase, AutoCAD. Oyun sənayesi formalaşdı: Space Invaders, Pac-Man, Donkey Kong.

Qrafik interfeys və GUI inqilabı (1980-1990-cı illər): Xerox PARC 1970-ci illərdə GUI, mouse və windowing system konsepsiyalarını inkişaf etdirdi (Xerox Alto). Apple bu konsepsiyaları kommersiyalaşdırdı.

1984-cü ildə Apple Macintosh ilk kütləvi GUI əsaslı kompüter oldu (Mac OS). "1984" reklamı və "Think Different" fəlsəfəsi.

1985-ci ildə Microsoft Windows 1.0 təqdim etdi — MS-DOS üzərində qrafik qabıq. Windows 3.0 (1990) və Windows 3.1 (1992) geniş yayıldı. Windows 95 (1995) inqilabi oldu — Start Menu, Taskbar, Plug and Play, 32-bit arxitektura. Windows 98, 2000, XP (2001) ardınca gəldi.

Desktop Publishing (Adobe PageMaker, QuarkXPress), qrafik dizayn (Adobe Photoshop 1990, Illustrator), CAD sistemləri profesional software bazarını yaratdı.

Object-oriented proqramlaşdırma (OOP) dominant oldu: C++, Java (1995, Sun Microsystems, "Write Once, Run Anywhere"), Python (1991, Guido van Rossum).

İnternet dövrü və Veb inqilabı (1990-2000-ci illər): 1989-cu ildə Tim Berners-Lee CERN-də World Wide Web (WWW) konsepsiyasını yaratdı. 1991-ci ildə ilk veb səhifə, HTTP protokolu, HTML dili.

1993-cü ildə Mosaic brauzeri (Marc Andreessen) internetin populyarlaşmasına səbəb oldu. 1994-cü ildə Netscape Navigator, 1995-ci ildə Internet Explorer. Browser Wars.

Veb texnologiyaları: HTML, CSS, JavaScript (1995, Brendan Eich, Netscape), PHP (1995), ASP, Java Servlets, CGI scripts.

1998-ci ildə Google axtarış motoru, 1999-cu ildə Napster (P2P file sharing), 2000-ci ildə "Dot-com bubble" və sonra bubble burst.

Linux (1991, Linus Torvalds) açıq mənbəli OS hərəkatının simvoluna çevrildi. GNU/Linux, Apache HTTP Server, MySQL — açıq mənbəli LAMP stack.

Open Source hərəkatı: Free Software Foundation (Richard Stallman), Open Source Initiative. Proqram təminatı yalnız kommersiyanın deyil, həm də komunitinin işi oldu.

Mobil inqilab və App ekonomikası (2000-2010-cı illər): 2007-ci ildə Apple iPhone və iOS təqdim etdi. 2008-ci ildə App Store — mobil proqram bazarı. Bu, software sənayesini kökündən dəyişdirdi.

2008-ci ildə Google Android (açıq mənbəli mobil OS) buraxdı və sürətlə yayıldı. Bu gün Android və iOS mobil bazarda dominant.

Mobile app development: Objective-C/Swift (iOS), Java/Kotlin (Android), cross-platform framework-lər (React Native, Flutter).

Social media platformaları: Facebook (2004), YouTube (2005), Twitter (2006), Instagram (2010). Bu platformalar özləri nəhəng software layihələridir.

Cloud computing dövrü başladı: Amazon Web Services (AWS, 2006), Microsoft Azure, Google Cloud. Software as a Service (SaaS) modeli — Salesforce, Dropbox, Google Workspace.

Müasir dövr: Cloud, AI və Eko-sistemlər (2010-ci ildən indiyə qədər): Cloud-native architecture: Microservices, containers (Docker 2013), orchestration (Kubernetes 2014), serverless computing.

DevOps hərəkatı: Continuous Integration/Continuous Deployment (CI/CD), Infrastructure as Code (IaC), agile metodologiyası.

AI və Machine Learning library-lər: TensorFlow (Google, 2015), PyTorch (Facebook, 2016), Keras. AI müxtəlif software-lərə inteqrasiya olunur.

Progressive Web Apps (PWA), Single Page Applications (SPA), JAMstack arxitekturası.

Cross-platform development: Electron (desktop apps), React Native, Flutter (mobile), Unity (oyunlar).

Blockchain və decentralized apps (dApps), cryptocurrency, smart contracts (Ethereum).

Low-code / No-code platformalar: Qeyri-texniki istifadəçilər üçün software yaratma alətləri.

AI-powered coding: GitHub Copilot (2021), ChatGPT (2022), AI code generation. AI özü kod yazır və developerlərin köməkçisi olur.

Gələcək: Quantum computing software, neuro-symbolic AI, edge computing, 6G, metaverse, digital twins, ambient computing.

Proqram Təminatının əsas kateqoriyaları

1. Sistem Proqram Təminatı (System Software)

Kompüterin əsas işləməsini təmin edən, hardware-i idarə edən və tətbiq proqramlarına xidmət göstərən proqramlar.

a) Əməliyyat Sistemləri (Operating Systems): Kompüterin ən vacib system software-i. Hardware və tətbiq proqramları arasında vasitəçi. Əsas funksiyalar:

• Prosessor idarəetməsi (process scheduling, multitasking)
• Yaddaş idarəetməsi (RAM allocation, virtual memory)
• Fayl sistemi (data storage, file organization)
• Device driver-lər (hardware ilə əlaqə)
• İstifadəçi interfeysi (GUI və ya CLI)
• Şəbəkə idarəetməsi
• Təhlükəsizlik və icazələr (permissions, user accounts)

Desktop OS-lər:

• Windows: Microsoft tərəfindən. Ən geniş yayılmış desktop OS. Windows 11 (2021) ən son versiya. Korporativ, oyun, ümumi istifadə.
• macOS: Apple tərəfindən, Mac kompüterlərində. Unix əsaslı, estetik interfeys, Apple ekosisteminə inteqrasiya. Creative professionals.
• Linux: Açıq mənbəli, çoxsaylı distribusiya: Ubuntu, Fedora, Debian, Arch, Mint. Server, developer, privacy-conscious istifadəçilər. Pulsuz, customizable, stabil.
• Chrome OS: Google tərəfindən, Chromebook-larda. Veb əsaslı, sadə, budget təhsil.

Mobil OS-lər:

• Android: Google tərəfindən, açıq mənbəli (AOSP), Linux əsaslı. Dünyada ən geniş yayılmış mobil OS (~70% bazar payı).
• iOS: Apple tərəfindən, iPhone və iPad üçün. Qapalı ekosistem, yüksək təhlükəsizlik, premium.
• HarmonyOS: Huawei tərəfindən, IoT fokuslu.

Server OS-lər:

• Linux Server: Ubuntu Server, Red Hat Enterprise Linux (RHEL), CentOS, SUSE. Data mərkəzlərində dominant.
• Windows Server: Microsoft tərəfindən, korporativ mühit, Active Directory.
• Unix: Solaris (Oracle), AIX (IBM), HP-UX. Legacy enterprise sistemlər.

Real-Time OS (RTOS): Embedded sistemlər, sənaye avadanlıqları üçün. VxWorks, FreeRTOS, QNX.

b) Device Driver-lər: Hardware komponentləri ilə OS arasında əlaqə yaradan xüsusi proqramlar. GPU driver (NVIDIA, AMD), printer driver, audio driver və s.

c) Firmware: Hardware-ə daxil edilmiş aşağı səviyyəli software. BIOS/UEFI (kompüter başlanğıcı), router firmware, IoT device firmware.

d) Utility Proqramları: Sistem administrasiyası və optimallaşdırma alətləri:

• Antivirus software (Windows Defender, Norton, Kaspersky, Bitdefender)
• Disk management (disk cleanup, defragmentation, partition tools)
• Backup software (Time Machine, Acronis, Veeam)
• System monitoring (Task Manager, Activity Monitor, htop)
• Compression tools (WinRAR, 7-Zip, WinZip)

e) Proqramlaşdırma Alətləri:

• Compiler və Interpreter-lər: GCC (C/C++), LLVM, Python interpreter, Java JVM
• IDE (Integrated Development Environment): Visual Studio, IntelliJ IDEA, Eclipse, PyCharm, Xcode
• Version Control: Git, GitHub, GitLab, Bitbucket
• Debugger və Profiler-lər: Performance analysis, bug detection

2. Tətbiq Proqram Təminatı (Application Software)

İstifadəçilərin konkret tapşırıqları yerinə yetirmək üçün istifadə etdiyi proqramlar.

a) Ofis və Məhsuldarlıq Proqramları:

• Office Suite: Microsoft Office (Word, Excel, PowerPoint, Outlook), Google Workspace (Docs, Sheets, Slides), LibreOffice (açıq mənbəli)
• Note-taking: Notion, Evernote, OneNote, Obsidian
• PDF: Adobe Acrobat, Foxit Reader
• Project Management: Asana, Trello, Jira, Monday.com
• Communication: Slack, Microsoft Teams, Zoom, Discord

b) Creative və Media Proqramları:

• Photo Editing: Adobe Photoshop, GIMP (açıq mənbəli), Affinity Photo
• Vector Graphics: Adobe Illustrator, Inkscape, CorelDRAW
• Video Editing: Adobe Premiere Pro, Final Cut Pro, DaVinci Resolve, CapCut
• 3D Modeling: Blender (açıq mənbəli), Autodesk Maya, 3ds Max, Cinema 4D
• Audio Production: Ableton Live, FL Studio, Pro Tools, Audacity
• CAD: AutoCAD, SolidWorks, Fusion 360

c) Veb Brauzerləri: İnternetə giriş üçün əsas alət. Google Chrome (~65% bazar payı), Safari, Mozilla Firefox, Microsoft Edge, Brave, Opera. Müasir brauzerlərdə V8 (Chrome) kimi güclü JavaScript engine-lər var.

d) Kommunikasiya və Sosial Media:

• Messaging: WhatsApp, Telegram, Signal, WeChat
• Email Client: Outlook, Gmail, Thunderbird, Apple Mail
• Video Conference: Zoom, Google Meet, Microsoft Teams, Skype
• Social Media Apps: Facebook, Instagram, TikTok, X (Twitter), LinkedIn

e) Əyləncə və Media:

• Music Streaming: Spotify, Apple Music, YouTube Music, Deezer
• Video Streaming: YouTube, Netflix, Disney+, Amazon Prime Video
• Gaming Platforms: Steam, Epic Games Store, Xbox App, PlayStation Store
• Media Player: VLC Media Player, Windows Media Player, QuickTime

f) Maliyyə və E-Commerce:

• Banking Apps: Mobile banking
• Accounting: QuickBooks, Xero, FreshBooks
• E-Commerce Platforms: Shopify, WooCommerce, Magento
• Payment: PayPal, Stripe, Apple Pay, Google Pay

g) Təhsil və E-Learning:

• Learning Platforms: Coursera, Udemy, Khan Academy, Duolingo
• LMS: Moodle, Canvas, Blackboard
• Reference: Wikipedia app, Wolfram Alpha

h) Təhlükəsizlik və Privacy:

• VPN: NordVPN, ExpressVPN, ProtonVPN
• Password Manager: 1Password, Bitwarden, LastPass, Dashlane
• Encryption: VeraCrypt, BitLocker

3. Veb Tətbiqləri (Web Applications)

Veb brauzerdə işləyən, server-side və client-side koddan ibarət proqramlar.

Frontend Texnologiyaları:

• HTML5, CSS3, JavaScript (ES6+)
• Framework-lər: React (Facebook/Meta), Angular (Google), Vue.js, Svelte
• UI Library-lər: Bootstrap, Tailwind CSS, Material-UI

Backend Texnologiyaları:

• Server-side dillər: Node.js, Python (Django, Flask, FastAPI), PHP (Laravel, Symfony), Ruby (Rails), Java (Spring), C# (ASP.NET), Go
• Database-lər: PostgreSQL, MySQL, MongoDB, Redis, Elasticsearch
• API-lər: REST, GraphQL, gRPC, WebSocket

Full-Stack Framework-lər: Next.js, Nuxt.js, SvelteKit, Ruby on Rails

Veb Tətbiqlərinin üstünlükləri:

• Cross-platform (bütün OS-lərdə işləyir)
• Yeniləmələr avtomatik (quraşdırma yoxdur)
• Daha az saxlama yer tələb edir
• Dezavantajları: Internet tələb edir, daha yavaş ola bilər

4. Mobil Tətbiqlər (Mobile Applications)

Smartfon və planşetlərdə işləyən proqramlar.

Native Apps:

• iOS: Swift, Objective-C, Xcode IDE
• Android: Kotlin, Java, Android Studio
• Üstünlükləri: Yüksək performans, tam platform funksiyalarına giriş
• Dezavantajları: Hər platforma üçün ayrıca development

Cross-Platform Framework-lər:

• React Native (Facebook/Meta): JavaScript/React ilə iOS və Android
• Flutter (Google): Dart dili ilə, yüksək performans, güzel UI
• Xamarin (Microsoft): C# ilə
• .NET MAUI: Modern cross-platform
• Ionic: Web texnologiyaları ilə

Hybrid Apps: Cordova/PhoneWebView ilə web content-i native container-də

Progressive Web Apps (PWA): Veb texnologiyaları ilə native app kimi işləyən

5. Oyun Proqramları (Gaming Software)

Kompüter və konsol oyunları, mobile games, VR/AR oyunlar.

Game Engine-lər:

• Unity: Ən populyar, C#, cross-platform, indie və AAA
• Unreal Engine: Epic Games, high-end graphics, C++, AAA titles
• Godot: Açıq mənbəli, yüngül, indie-friendly
• CryEngine, GameMaker, RPG Maker

Gaming Platforms:

• PC: Steam, Epic Games Store, GOG, Origin
• Console: PlayStation, Xbox, Nintendo Switch
• Mobile: App Store, Google Play
• Cloud Gaming: GeForce NOW, Xbox Cloud Gaming, PlayStation Plus

E-Sports: Professional competitive gaming — League of Legends, Dota 2, CS:GO, Valorant, Fortnite

6. Korporativ Proqram Təminatı (Enterprise Software)

Böyük təşkilatlar üçün biznes proseslərini idarə edən kompleks sistemlər.

ERP (Enterprise Resource Planning): SAP, Oracle ERP Cloud, Microsoft Dynamics 365, Odoo. Maliyyə, HR, inventar, təchizat zənciri vahid sistemdə.

CRM (Customer Relationship Management): Salesforce, HubSpot, Microsoft Dynamics CRM, Zoho CRM. Müştəri əlaqələri, satış, marketing.

HRM/HRIS (Human Resource Management): Workday, BambooHR, SAP SuccessFactors. İşçi idarəetməsi, əmək haqqı, talent management.

Business Intelligence (BI): Tableau, Power BI, Qlik, Looker. Data visualization, reporting, analytics.

Database Management Systems (DBMS): Oracle Database, Microsoft SQL Server, IBM DB2, SAP HANA. Korporativ data saxlama və idarəetmə.

Collaboration Tools: Microsoft SharePoint, Confluence, Google Workspace, Notion (enterprise plan).

7. AI və Machine Learning Software

Süni intellekt və maşın öyrənməsi tətbiqləri.

ML/DL Framework-lər:

• TensorFlow, PyTorch, Keras, scikit-learn, JAX
• Hugging Face (NLP models), LangChain (LLM applications)

AI Platforms:

• OpenAI API (GPT-4, ChatGPT, DALL-E)
• Google AI (Gemini, PaLM)
• Anthropic Claude
• Midjourney, Stable Diffusion (image generation)

AI Tətbiqləri:

• Computer Vision (object detection, face recognition)
• Natural Language Processing (translation, sentiment analysis, chatbots)
• Recommendation Systems (Netflix, Spotify, Amazon)
• Autonomous Vehicles (Tesla Autopilot, Waymo)
• Medical Diagnosis
• Fraud Detection

Software Development metodologiyası

Waterfall Model: Ardıcıl mərhələlər (Requirements → Design → Implementation → Testing → Deployment → Maintenance). Köhnə, riqid.

Agile: İterative, inkremental, flexible. Scrum, Kanban framework-ləri. 2-4 həftəlik sprint-lər, daily standup, retrospective.

DevOps: Development və Operations-ın inteqrasiyası. CI/CD pipeline, automated testing, infrastructure as code, monitoring.

Lean Software Development: Waste reduction, value delivery, continuous improvement.

Extreme Programming (XP): Test-driven development (TDD), pair programming, continuous integration.

Software lisenziya və paylanma modelləri

Proprietar / Closed Source: Mənbə kodu qapalı, intellektual mülkiyyət qorunur. Microsoft, Adobe, Apple software. İstifadəçilər yalnız executable file alır.

Open Source: Mənbə kodu açıqdır, baxmaq, dəyişdirmək, paylaşmaq azaddır. License növləri:

• GPL (GNU General Public License): Copyleft — dəyişikliklər də GPL olmalıdır
• MIT License: Çox permissive, minimal məhdudiyyət
• Apache License 2.0: Patent müdafiəsi
• BSD License: Simple, permissive

Linux, Firefox, LibreOffice, Blender, WordPress açıq mənbəlidir.

Freeware: Pulsuz, lakin mənbə kodu qapalı. Google Chrome, Skype.

Shareware / Trial: Məhdud müddət və ya funksionallıqla pulsuz, sonra ödəniş. WinRAR, Adobe trial versions.

Software as a Service (SaaS): Cloud əsaslı, abunə modeli. İstifadəçilər quraşdırma etmir, veb və ya app vasitəsilə istifadə edir. Salesforce, Dropbox, Netflix, Office 365.

Freemium: Əsas funksiyalar pulsuz, premium features ödənişli. Spotify, Zoom, Canva, Discord Nitro.

Pay-Per-Use: İstifadə qədər ödəniş. Cloud computing (AWS, Azure) bu modeldə işləyir.

Software keyfiyyət və testləşdirmə

Testing növləri:

• Unit Testing: Fərdi kod komponentlərinin testi
• Integration Testing: Müxtəlif modulların birlikdə işləməsi
• System Testing: Bütün sistemin funksionallığı
• Acceptance Testing: Biznes tələblərinə uyğunluq
• Regression Testing: Dəyişikliklərdən sonra köhnə funksionallığın işləməsi
• Performance Testing: Load, stress, scalability testləri
• Security Testing: Vulnerability assessment, penetration testing

Test Automation: Selenium (web), JUnit, PyTest, Cypress, Jest. CI/CD pipeline-a inteqrasiya.

Code Quality:

• Code Review: Peer review, pull request-lər
• Static Analysis: SonarQube, ESLint, pylint
• Code Coverage: Test coverage measurement
• Technical Debt Management