Yükləmə (Booting) — kompüterin açılması zamanı hardware komponentlərinin yoxlanılması, firmware-in işə salınması və əməliyyat sisteminin yaddaşa yüklənərək işə düşməsi prosesidir. Boot prosesi kompüterin elektrik aldığı andan istifadəçinin login ekranını və ya desktop-u görənə qədər baş verən ardıcıl mərhələlər toplusudur. Bu proses çox qısa müddətdə (müasir sistemlərdə 10-30 saniyə) çoxlu mürəkkəb əməliyyatları icra edir və sistemin düzgün başlanmasını təmin edir.

Booting nədir?

Booting termini "bootstrap" ifadəsindən gəlir — "özünü öz ayaqqabı bağı ilə qaldırmaq" idiomundan. Bu, kompüterin özünü başlatmaq üçün ilkin proqramları (firmware) istifadə edərək daha mürəkkəb sistemləri (əməliyyat sistemini) yükləməsini ifadə edir.

Kompüter söndürülmüş vəziyyətdə sadəcə hardware yığınıdır. Yaddaşda (RAM) heç bir proqram yoxdur, prosessor icra edəcək təlimat gözləyir. Booting prosesi bu "ölü" hardware-i işlək kompüter sisteminə çevirir — firmware işə düşür, hardware yoxlanılır, əməliyyat sistemi diskdən yaddaşa köçürülür və nəhayət istifadəçi kompüterdən istifadə edə bilir.

Boot prosesin mərhələləri

1. Power-On (Elektrik verilməsi)

İstifadəçi kompüterin power düyməsini basır. Power Supply Unit (PSU) elektrik şəbəkəsindən cərəyan alır və onu kompüter komponentləri üçün uyğun gərginliyə (3.3V, 5V, 12V) çevirir. Motherboard-a, CPU-ya, RAM-a, disklərə, GPU-ya elektrik verilir.

PSU "Power Good" siqnalı göndərir və bu, bütün gərginliklərin stabil olduğunu bildirir. Ancaq bundan sonra motherboard chipset CPU-ya işə başlama (reset) siqnalı göndərir.

2. BIOS/UEFI işə düşür

CPU işə düşdükdən sonra ilk icra edəcəyi kod harada olduğunu bilməlidir. CPU-nun daxilində hardcoded ünvan var və bu ünvan motherboard-dakı firmware çipinə (ROM/Flash memory) işarə edir.

BIOS (Basic Input/Output System): Köhnə sistemlərdə istifadə olunan firmware. 1970-ci illərdən bəri mövcuddur. 16-bit real mode-da işləyir, 1 MB-dan aşağı yaddaşa giriş, MBR (Master Boot Record) boot metodunu dəstəkləyir.

UEFI (Unified Extensible Firmware Interface): Müasir sistemlərin firmware-i. 2010-cu illərdən bəri BIOS-u əvəz edir. 32-bit və ya 64-bit protected mode, 2TB+ disk dəstəyi (GPT - GUID Partition Table), qrafik interfeys, mouse dəstəyi, secure boot, network capability, daha sürətli yükləmə.

BIOS/UEFI firmware motherboard ROM çipində saxlanılır və kompüter söndürüldükdə də qalır (non-volatile). İstifadəçi BIOS/UEFI setup-a daxil ola bilər (adətən DEL, F2, F10 düymələri ilə) və hardware parametrlərini konfigurasiya edə bilər — boot priority, overclocking, voltage, fan control və s.

3. POST (Power-On Self-Test)

BIOS/UEFI işə düşdükdən sonra ilk vəzifəsi POST-dur — hardware komponentlərinin işlək vəziyyətdə olub-olmadığını yoxlamaq.

POST zamanı yoxlanılan komponentlər:

• CPU (prosessor işləyirmi)
• RAM (yaddaş test edilir, həcm və sürət yoxlanılır)
• GPU (video kart mövcudluğu, video signal)
• Keyboard və mouse
• Storage device-lar (HDD, SSD, optical drive)
• Chipset və motherboard komponentləri

POST zamanı problem olarsa, kompüter beep kodları (səs siqnalları) və ya LED error kodları vasitəsilə xəbərdarlıq edir. Məsələn, bir uzun beep + iki qısa beep video kart problemi ola bilər. POST uğurla keçərsə, bir qısa beep səsi eşidilir (klassik BIOS-da).

POST zamanı ekranda motherboard və ya GPU logo-su görünə bilər (splash screen). Bəzi istifadəçilər bu ekranı deaktiv edib POST prosesini görmək istəyir.

4. Hardware Initialization və Configuration

POST-dan sonra BIOS/UEFI bütün hardware komponentlərini initialize edir:

• PCI/PCIe device-ların tanınması (GPU, network card, sound card)
• USB controller-lərin aktivləşdirilməsi
• SATA/NVMe controller-lər və storage device-ların aşkarlanması
• Interrupt controller (APIC), timer, DMA controller-lərin konfiqurasiyası

Bu mərhələdə Option ROM kodları da işləyir. Məsələn, GPU-nun öz BIOS-u var və ekrana ilkin görüntü vermək üçün işə düşür. Network card-ın Option ROM-u PXE (Preboot Execution Environment) boot üçün işləyə bilər.

5. Boot Device Selection (Yükləmə qurğusunun seçilməsi)

BIOS/UEFI konfiqurasiyasında boot priority (boot order) təyin edilir. Bu, kompüterin hansı qurğudan əməliyyat sistemini yükləməyə cəhd edəcəyini müəyyənləşdirir.

Tipik boot order:

1. USB Flash Drive / External HDD
2. Optical Drive (CD/DVD)
3. Internal HDD/SSD (C: drive)
4. Network (PXE boot)

BIOS/UEFI bu sıra ilə hər device-ı yoxlayır və bootable (yükləmə qabiliyyətli) olanı axtarır. Bootable device-da bootloader olmalıdır.

Legacy BIOS boot: MBR (Master Boot Record) axtarır. Diskin ilk 512 bayt-ı MBR-dir və burada boot code və partition table var.

UEFI boot: GPT (GUID Partition Table) dəstəkləyir və EFI System Partition (ESP) axtarır. ESP FAT32 formatında xüsusi partitiondur və bootloader file-ları (.efi) buradadır.

6. Bootloader yüklənir

Bootloader — BIOS/UEFI tərəfindən yüklənən və əməliyyat sistemini başladan kiçik proqramdır. Bootloader diskin hansı partitionunda, hansı faylın əməliyyat sistemi olduğunu bilir və onu yaddaşa yükləyir.

Windows Bootloader:

• Legacy BIOS: BOOTMGR (Windows Boot Manager) MBR-dən yüklənir
• UEFI: bootmgfw.efi ESP-də /EFI/Microsoft/Boot/ qovluğunda
• Bootloader Windows kernel (ntoskrnl.exe) və boot-critical driver-ləri yükləyir
• winload.exe - Windows Loader

Linux Bootloader:

• GRUB (GRand Unified Bootloader): Ən populyar Linux bootloader. Multi-boot dəstəyi (bir neçə OS seçmək). GRUB menu göstərir və istifadəçi hansı kernel və ya OS-u yükləməyi seçir.
• GRUB2 (GRUB version 2): Müasir versiya. /boot/grub/ qovluğunda konfiqurasiya.
• systemd-boot: Sadə UEFI bootloader
• LILO (Linux Loader): Köhnə, artıq az istifadə olunur

macOS Bootloader:

• boot.efi: UEFI bootloader
• macOS kernel yüklənir, Apple logo və progress bar görünür

Multi-boot (Dual-boot): Bir kompüterdə bir neçə əməliyyat sistemi quraşdırıldıqda bootloader istifadəçiyə seçim təklif edir. Məsələn, Windows və Linux dual-boot sistemdə GRUB menu göstərir: "Ubuntu", "Windows 10", "Advanced options".

7. Kernel yüklənir

Bootloader əməliyyat sisteminin kernel-ini (nüvəsini) diskdən RAM-a yükləyir və ona nəzarəti verir.

Linux kernel boot:

• Kernel file (məsələn /boot/vmlinuz-5.15.0) yüklənir
• initramfs (initial RAM file system): Müvəqqəti root file system. Boot prosesi üçün lazım olan driver və tool-ları ehtiva edir. Əsl root partition mount olunana qədər istifadə olunur.
• Kernel hardware-i detect edir, driver-lər yüklənir
• Root partition mount edilir
• /sbin/init və ya systemd (init sistemi) işə düşür

Windows kernel boot:

• ntoskrnl.exe (NT kernel) və hal.dll (Hardware Abstraction Layer) yüklənir
• Boot-critical device driver-lər yüklənir (disk controller, file system)
• Registry hive-ları yüklənir (HKLM\SYSTEM)
• Session Manager (smss.exe) işə düşür

macOS kernel boot:

• XNU kernel (Darwin) yüklənir
• Kernel extension-lar (kext) yüklənir
• launchd (init sistemi) işə düşür

Kernel boot zamanı çoxlu log mesajları yaradır. Linux-da dmesg komutu ilə kernel boot log-larını görmək olar. Windows-da Event Viewer-də System log-lar.

8. Init System / Service Manager işə düşür

Kernel yüklənib hardware-i tanıdıqdan sonra init process (PID 1 - ilk user-space proses) başlayır. Init sistemin digər proses və xidmətlərini başlatmağa cavabdehdir.

Linux init sistemləri:

• systemd: Müasir Linux distribusiyalarında dominant. Paralel service start (sürətli boot), dependency management, systemctl komanda interfeysi. Ubuntu, Fedora, Debian, Arch, RHEL istifadə edir.
• SysVinit: Köhnə, ənənəvi init sistemi. Ardıcıl runlevel-lər (0-6). Yavaş boot.
• OpenRC: Bəzi distribusiyalarda (Gentoo). SysVinit-ə bənzər, lakin daha sadə.
• Upstart: Ubuntu-nun köhnə init sistemi (systemd-yə keçdi)

Windows:

• Session Manager (smss.exe) subsystem-ləri başladır
• Windows Subsystem (csrss.exe): Win32 subsystem
• Windows Logon (winlogon.exe) və Local Security Authority (lsass.exe) işə düşür
• Service Control Manager (services.exe): Windows xidmətlərini başladır (Windows Update, Windows Defender, Audio Service və s.)

macOS:

• launchd: macOS-un init və service manager-i. System və user agent-lər başladır.

9. Xidmətlər və Daemon-lar başlayır

Init system system service-lərini (daemon-ları) başladır. Daemon-lar background-da işləyən xidmətlərdir.

Linux daemon nümunələri:

• networking: Şəbəkə konfiqurasiyası
• sshd: SSH server
• cron: Scheduled tasks
• systemd-journald: Log service
• NetworkManager, firewalld, Docker, Apache, MySQL və s.

Windows service nümunələri:

• Windows Update
• Windows Defender
• Windows Audio
• DHCP Client, DNS Client
• Print Spooler
• Task Scheduler və s.

10. Display Manager / Login Screen

Desktop environment istifadə edən sistemlərdə display manager (login manager) başlayır və istifadəçiyə login ekranı göstərir.

Linux display manager-lər:

• GDM (GNOME Display Manager): GNOME desktop üçün
• SDDM: KDE Plasma üçün
• LightDM: Yüngül, universal
• XDM, LXDM və s.

İstifadəçi username və password daxil edir, authenticate olur və desktop session başlayır.

Windows: Winlogon login ekranını göstərir. Ctrl+Alt+Del və ya user tile seçimi.

macOS: Login window və ya automatic login (konfiqurasiya olunubsa).

11. Desktop Environment yüklənir

İstifadəçi login olduqdan sonra desktop environment və istifadəçi proqramları yüklənir.

Linux desktop environment-lər:

• GNOME: Ubuntu, Fedora default. Modern, touch-friendly.
• KDE Plasma: Customizable, feature-rich, Windows-a bənzər.
• XFCE: Yüngül, sürətli, köhnə hardware üçün ideal.
• Cinnamon (Linux Mint), MATE, LXQt, Budgie və s.

X11 və ya Wayland (display server) işə düşür, window manager başlayır, panel/dock yüklənir, wallpaper görsənir, startup applications işə düşür.

Windows: Windows Shell (explorer.exe) başlayır — taskbar, Start Menu, desktop icons. Startup proqramları (Task Manager > Startup tab-da görmək olar) işə düşür.

macOS: Finder, Dock, Menu Bar yüklənir. Login items işə düşür.

12. Boot Complete

İndi kompüter tam işlək vəziyyətdədir və istifadəçi proqram aça, fayl aça, internet istifadə edə bilər. Boot prosesi tamamdır.

Boot növləri

Cold Boot (Soyuq yükləmə): Kompüter tamamilə söndürülmüş vəziyyətdən açılır. Bütün boot mərhələləri icra olunur. Power düyməsi ilə açmaq.

Warm Boot (İsti yükləmə) / Restart: Kompüter işləyən haldan yenidən başladılır. BIOS/UEFI POST-u atlaya bilər, daha sürətli. Restart komutu və ya Ctrl+Alt+Del.

Soft Reboot: Əməliyyat sistemi səviyyəsində restart. Hardware reset olmur, kernel yenidən yüklənir.

Hard Reboot: Elektrikin kəsilməsi və ya reset düyməsi. Zorla restart, data loss riski.

Fast Boot / Hybrid Boot: Windows 8+ və UEFI-də mövcuddur. Sistemin bir hissəsi hibernate kimi disk-ə yazılır və növbəti boot-da yüklənir. 50-70% daha sürətli boot, lakin tam clean boot deyil.

Safe Boot / Safe Mode: Minimal driver və xidmətlərlə yükləmə. Problem həlli üçün. Windows-da F8, macOS-da Shift düyməsi ilə.

Recovery Boot: Sistem bərpası və troubleshooting üçün xüsusi mühit. Windows Recovery Environment (WinRE), macOS Recovery, Linux rescue mode.

Network Boot (PXE): Disk yox, şəbəkə vasitəsilə yükləmə. Server TFTP vasitəsilə OS image göndərir. Enterprise environment-lərdə system deployment üçün.

USB/CD Boot (Live Boot): Xarici media-dan yükləmə. Linux live USB, Windows installation media. Hard diskə toxunmadan OS işləyir. System recovery, OS quraşdırma, disk partition üçün.

Boot problemləri və troubleshooting

"No bootable device" və ya "Operating system not found":

• Boot device BIOS/UEFI-də düzgün seçilməyib və ya boot priority səhvdir
• Bootloader zədələnib və ya yoxdur
• Hard disk tanınmır (kabel, power, HDD nasazlığı)
• MBR/GPT partition table korlanıb

Həll: BIOS boot order yoxla, disk kabellərini yoxla, bootloader repair (Windows: bootrec /fixmbr, bootrec /fixboot; Linux: GRUB reinstall)

BSOD (Blue Screen of Death - Windows): Boot zamanı kernel panic. Driver problemi, hardware uyğunsuzluğu, corrupted system file.

Həll: Safe Mode-da boot et, problematic driver disable et, sfc /scannow, system restore, hardware yoxla

Kernel Panic (Linux/macOS): Kernel boot zamanı kritik error. Hardware problem, driver uyğunsuzluğu, corrupted kernel.

Həll: Older kernel seç (GRUB menu-da), recovery mode, kernel reinstall, hardware diagnostics

Boot loop: Sistem boot-a başlayır, lakin tamamlaya bilmir və restart olur.

Həll: Safe Mode, startup repair, check disk (chkdsk, fsck), disable fast boot, hardware test

Slow boot: Sistem çox yavaş açılır.

Həll: Startup proqramları disable et, SSD istifadə et, RAM əlavə et, disk cleanup və defrag (HDD), malware scan, OS reinstall (son çarə)

Boot optimallaşdırma

BIOS/UEFI parametrləri:

• Fast Boot aktivləşdir
• Istifadə olunmayan device-ları disable et
• Boot logo-nu deaktiv et (POST görmək)

Boot device:

• HDD əvəzinə SSD istifadə et (10x daha sürətli boot)
• NVMe SSD ən sürətlidir

Startup proqramları:

• Windows: Task Manager > Startup > lazımsız proqramları disable et
• Linux: systemd-analyze blame (ən yavaş service-ləri göstərir), unnecessary service-ləri disable et
• macOS: System Preferences > Users & Groups > Login Items

OS təmizliyi:

• Junk file təmizlə, temp file-ları sil
• Disk space azalmasın (80%+ dolulluq performansa təsir edir)
• Defragment (yalnız HDD üçün, SSD-yə etmə)

Driver və update-lər:

• Chipset, SATA, GPU driver-lər yeni versiya
• BIOS/UEFI firmware update
• OS update-lər

Hardware:

• Kifayət qədər RAM (8GB+ tövsiyə, 16GB optimal)
• SSD boot drive
• CPU thermal paste yenilə (overheating yavaşlıq yaradır)

Boot və UEFI Secure Boot

Secure Boot: UEFI-nin təhlükəsizlik xüsusiyyəti. Yalnız rəqəmsal imza ilə təsdiqlənmiş bootloader və kernel yüklənməsinə icazə verir. Rootkit və bookit malware-in qarşısını alır.

Microsoft və hardware vendor-lar key-ləri sign edir. Linux distribusiyaları da Secure Boot dəstəkləyir (signed shim bootloader).

Bəzi köhnə Linux versiyaları və ya custom kernel-lər Secure Boot-da problem yarada bilər. BIOS/UEFI-də Secure Boot deaktiv etmək lazım ola bilər.

TPM (Trusted Platform Module): Hardware security chip. Encryption key-ləri saxlayır. Windows 11 TPM 2.0 tələb edir. Secure Boot və TPM birlikdə güclü təhlükəsizlik təmin edir.

Nəticədə, boot prosesi kompüterin "oyanması" və işlək hala gəlməsidir. BIOS/UEFI hardware yoxlayır, bootloader əməliyyat sistemini tapır, kernel yüklənir, xidmətlər başlayır və istifadəçiyə desktop təqdim olunur. Bu proses müasir sistemlərdə 10-30 saniyə çəkir və arxada yüzlərlə mürəkkəb əməliyyat icra olunur. Boot problemlərinin həlli, boot optimallaşdırılması və Secure Boot kimi təhlükəsizlik funksiyalarının başa düşülməsi sistem administratoru və power user üçün vacib bacarıqlardır. SSD istifadəsi, lazımsız startup proqramlarının silinməsi və hardware sağlamlığının qorunması sürətli və problemsiz boot təcrübəsi üçün açardır.