Scope (görünürlük sahəsi) proqramlaşdırmada bir dəyişənin, funksiyanın və ya obyektin harada əlçatan və istifadə oluna biləcəyini göstərir. Scope identifikatorların ömrünü və görünürlüğünü müəyyən edir və ad toqquşmalarının qarşısını almağa, giriş nəzarətini təmin etməyə və yaddaş idarəsini optimallaşdırmağa kömək edir. Scope-u başa düşmək etibarlı, modul və saxlanıla bilən kod yazmaq üçün əsasdır.

Scope-un Əsas Növləri

Scope bir neçə əsas növə bölünür:

• Qlobal Scope: Qlobal scope-da elan olunmuş dəyişənlər bütün proqram boyunca əlçatandır. Bu dəyişənlər proqramın ömrü boyunca qalır, lakin çox istifadə edildikdə ad toqquşmalarına və gözlənilməz təsirlərə səbəb ola bilər.
• Local (Yerel) Scope: Funksiya və ya blok daxilində elan olunmuş dəyişənlər yalnız həmin funksiya və ya blok daxilində əlçatandır. Blokdan çıxıldıqda silinir, modulllığı təmin edir və toqquşmaları azaldır.
• Block Scope: Müasir dillərdə (məsələn, JavaScript-də let və const, C++-da { } blokları) dəyişənin görünürlüğü yalnız daxil olduğu blokla məhdudlaşır.
• Function Scope: Funksiya daxilində elan olunmuş dəyişən yalnız həmin funksiyada əlçatandır. Function scope bir çox dildə local scope-un alt növüdür.
• Lexical (Static) Scope: Scope proqramın kompilasiya zamanı mətn quruluşuna əsasən müəyyən edilir. Əksər müasir dillər (JavaScript, Python, C++) bu üsulu istifadə edir.
• Dynamic Scope: Scope icra zamanı, funksiyaların çağırılma ardıcıllığına görə müəyyən edilir. Müasir dillərdə nadir hallarda istifadə olunur, tarixən Lisp kimi dillərdə mövcud olub.

Scope və Görünürlük

Scope proqram elementlərinin görünürlüğünü təyin edir:

• Public identifikatorlar: scope xaricindən əlçatandır.
• Private identifikatorlar: yalnız elan olunduqları scope daxilində əlçatandır.
• Protected identifikatorlar: inheritance (mirasalma) ierarxiyasında müəyyən səviyyədə əlçatandır.
• Static/Module-level identifikatorlar: yalnız modul daxilində əlçatandır və dilə görə fərqli davranır.

Müxtəlif Dillərdə Scope Qaydaları

• C/C++: local, global, block və function scope ciddi şəkildə tətbiq olunur. static açar sözü ömrü və görünürlüğü dəyişdirir.
• Java: class-level (fields), method-level və block-level scope mövcuddur. Access modifier-lər (private, protected, public) görünürlüğü tənzimləyir.
• Python: LEGB qaydası (Local, Enclosing, Global, Built-in) dəyişənlərin axtarış ardıcıllığını müəyyən edir.
• JavaScript: function scope, block scope (let, const) və global scope (var tarixi olaraq).
• C#: Java-ya oxşar, class, method və block scope mövcuddur; namespaces əlavə görünürlük idarəsi verir.

Scope Zəncirləri və Closures

• Scope chain (görünürlük zənciri): identifikator axtarışı üçün içdən çölə doğru ierarxik zəncir.
• Closures (qapanışlar): bir funksiyanın, xarici lexical scope-dakı dəyişənlərə həmin funksiyanı çağırdıqdan sonra da çıxış imkanı saxlaması. Closures data encapsulation və vəziyyətin qorunması üçün vacibdir.

Scope üçün Yaxşı Təcrübələr

• Qlobal dəyişənləri minimumda saxlayın: toqquşma və gözlənilməz təsirləri azaldır.
• Local və block scope-dan istifadə edin: modulllığı artırır.
• Müntəzəm adlandırma: outer scope-dakı dəyişənlərin shadowing edilməməsinə diqqət edin.
• Encapsulation: implementation detallarını proper scope ilə qoruyun.
• State idarəsi üçün closures istifadə edin: persistent state və cache üçün faydalıdır.

Obyekt-Əsaslı Proqramlaşdırmada Scope

• Class scope: class daxilindəki dəyişən və metodlar, access modifier-lərə uyğun əlçatandır.
• Instance scope: hər obyekt üçün unikal dəyişənlər.
• Static scope: bütün obyektlər üçün paylaşılan class-level dəyişənlər.
• Method scope: metod daxilində elan olunmuş dəyişənlər yalnız metod icrası zamanı əlçatandır.

Scope və Yaddaş İdarəsi

• Local və block scope-dakı dəyişənlər icra bitdikdən sonra avtomatik təmizlənir və memory leak riskini azaldır.
• Global scope-dakı dəyişənlər proqramın ömrü boyunca qalır və yaddaş istifadəni artırır.
• Closures scoped dəyişənlərin ömrünü intentional şəkildə uzada bilər, bu cache və persistent state üçün faydalıdır.

Scope Test və Debugging-də

• Proper scope debugging-i sadələşdirir, dəyişənləri lokallaşdırır.
• Test kodları local/module scope ilə izolyasiya edilə bilər.
• IDE-lər scope-aware autocompletion təmin edir və səhvləri azaldır.
• Xəta mesajlarında namespace/scope məlumatları debugging zamanı kömək edir.

Nəticə

Scope-u başa düşmək etibarlı, modul və performanslı proqram yazmaq üçün vacibdir. Proper scope istifadə edərək dəyişənlərin görünürlüğünü idarə etmək, ad toqquşmalarının qarşısını almaq, modulllığı artırmaq və yaddaşı səmərəli idarə etmək mümkündür. Scope-un mənimsənməsi bütün proqramçılar üçün əsas bacarıqdır, istər prosedural, istər obyekt-əsaslı, istərsə də funksional proqramlaşdırma paradigmasında.