SQL (Structured Query Language / Strukturlaşdırılmış Sorğu Dili) — əlaqəli verilənlər bazası idarəetmə sistemlərində (RDBMS) saxlanılan məlumatları idarə etmək, sorğulamaq, manipulyasiya etmək və nəzarət etmək üçün nəzərdə tutulmuş universal, domen-spesifik proqramlaşdırma dilidir. Bu, müasir data analitikası, data mühəndisliyi, backend inkişafı və müəssisə səviyyəli informasiya sistemlərinin əsas dayağıdır. SQL istifadəçilərə böyük həcmli strukturlaşdırılmış məlumatlarla qarşılıqlı əlaqə yaratmaq üçün standart, deklarativ sintaksis təqdim edir və verilənlərin fiziki saxlanma mexanizmlərini anlamadan aydın, insan-oxunaqlı əmrlərlə işləməyə imkan verir.

SQL istifadəçilərə tam spektrdə məlumat əməliyyatları aparmağa imkan verir — böyük datasetləri sorğulamaq, filtrasiya etmək, birləşdirmək, cədvəlləri qoşmaq, qeydləri dəyişdirmək, verilənlər bazası sxemlərini yaratmaq və idarə etmək, giriş hüquqlarını təyin etmək və saxlanılan məlumatların bütövlüyünü və təhlükəsizliyini təmin etmək. SQL deklarativ dil olduğundan istifadəçilər sadəcə nə etmək istədiklərini göstərirlər, verilənlər bazası motoru isə bu əməliyyatı necə yerinə yetirəcəyini avtomatik olaraq təyin edir, tez-tez mürəkkəb sorğu optimizatorları, indeksləşdirmə strategiyaları, keşləmə mexanizmləri və icra planlarından istifadə edərək.

Bu gün SQL kompüter elmlərində ən geniş istifadə olunan və ən davamlı texnologiyalardan biridir. O, kiçik biznes sistemlərindən tutmuş maliyyə bazalarına, müəssisə ERP həllərinə, e-ticarət platformalarına, biznes intellekti dashboard-larına və paylanmış bulud mühitlərində fəaliyyət göstərən böyük data analitik infrastrukturlarına qədər hər şeyi idarə edir.

SQL-in Əsas Missiyası və Məqsədi

SQL-in əsas missiyası istifadəçilərə vahid, ardıcıl və effektiv dil təqdim etməkdir ki, bu da onlara aşağıdakı imkanları verir:

• Məlumatları bir və ya bir neçə cədvəldən çıxarmaq
• Əlaqəli datasetləri strukturlaşdırmaq və təşkil etmək
• Qeydləri və sxemləri dəyişdirmək
• Məlumatların bütövlüyünü və düzgünlüyünü təmin etmək
• Giriş və təhlükəsizlik idarəsini aparmaq
• Transaksional ardıcıllığı və konsistensiyanı təmin etmək
• Skalalanabilir, etibarlı və ACID standartlarına uyğun əməliyyatları dəstəkləmək

SQL məlumatların saxlanmasının, indeksləşməsinin, paralel icrasının və yaddaş idarəsinin mürəkkəbliyini abstraksiya edir, beləliklə analitiklər, mühəndislər və proqramçılar məlumatların məntiqi strukturu ilə birbaşa işləyə bilirlər.

SQL-in Əsas Əməliyyat Sahələri

SQL bir neçə əməliyyat sahəsini əhatə edir:

1. Məlumat Sorğulama (DQL)

SELECT əmrləri ilə məlumatları çıxarmaq və analiz etmək, o cümlədən:

• filtrləmə (WHERE)
• sıralama (ORDER BY)
• qruplaşdırma (GROUP BY)
• toplama funksiyaları (SUM, AVG, COUNT)
• mürəkkəb birləşdirmələr (joins)
• alt-sorğular və nested queries
• analitik emal üçün window funksiyaları

2. Məlumat Manipulyasiyası (DML)

Məlumatları dəyişdirmək üçün istifadə olunur:

• INSERT (yeni qeydlər əlavə etmək)
• UPDATE (mövcud qeydləri dəyişdirmək)
• DELETE (qeydləri silmək)
• MERGE (datasetləri sinxronizasiya etmək)

3. Məlumat Tərifi (DDL)

Verilənlər bazasının strukturunu yaratmaq və idarə etmək:

• cədvəllər, indekslər və sxemlər yaratmaq (CREATE)
• strukturları dəyişdirmək (ALTER)
• obyektləri silmək (DROP)
• məhdudiyyətləri tətbiq etmək (PK, FK, UNIQUE, CHECK)

4. Məlumat İdarəsi (DCL)

İstifadəçi icazələrini və giriş hüquqlarını idarə etmək:

• GRANT (icazə vermək)
• REVOKE (icazəni geri götürmək)

5. Transaksiya İdarəsi (TCL)

Məlumatların bütövlüyünü təmin etmək üçün:

• BEGIN, COMMIT, ROLLBACK əmrləri
• konsistensiya, izolasiya, davamlılıq prinsipləri

Müasir Məlumat Sistemlərində SQL-in Arxitektural Rolu

SQL aşağıdakı sistemlərdə mərkəzi rol oynayır:

• Əlaqəli verilənlər bazaları (MySQL, PostgreSQL, Oracle, SQL Server)
• Bulud data warehouses (Snowflake, BigQuery, Redshift)
• Paylanmış analitik mühərriklər (Presto, Trino, Spark SQL)
• Data modeling və biznes intellekti
• Machine learning boru xətləri
• Transaksional sistemlər (OLTP)
• Analitik sistemlər (OLAP)

Hətta müasir big data ekosistemlərində məlumatlar yarı-strukturlaşdırılmış və ya strukturlaşmamış olsa da, SQL-lik interfeys analitiklər üçün standart dil olaraq qalır.

SQL-in Analitik Gücü

Müasir SQL imkanları:

• window funksiyaları və analitik partition-lar
• CTE-lər (Common Table Expressions) ilə oxunaqlı sorğular
• rekursiv sorğular
• mürəkkəb subquery və correlated query-lər
• pivot/unpivot əməliyyatları
• geospatial sorğular (PostGIS)
• full-text search
• zaman seriyası funksiyaları
• indeks və execution plan optimizasiyası

Bu imkanlar SQL-i data analitikləri, BI inkişaf etdiriciləri və data scientist-lər üçün güclü vasitəyə çevirir.

SQL-in Üstünlükləri

• İnsan-oxunaqlı və öyrənilməsi asandır
• Analitik üçün son dərəcə güclüdür
• Platformalar arasında yüksək standartlaşdırılmışdır
• Kiçik tətbiqlərdən müəssisə səviyyəsinə qədər skalalanır
• ACID transaksiyaları ilə məlumatları qoruyur
• Mürəkkəb birləşdirmələri və əlaqələri idarə edir
• Böyük ekosistem və alətlər dəstəyi mövcuddur
• Demək olar ki, bütün data iş rolları üçün əsasdır

Çağırışlar və Məhdudiyyətlər

• Strukturlaşmamış məlumat üçün nəzərdə tutulmayıb
• Böyük datasetlərdə performans tələbləri yüksəkdir
• Böyük datasetlərdə join əməliyyatları resurs tələb edir
• Platformalar arasında sintaksis fərqləri (dialektlər)
• Kompleks sorğuların idarəsi çətin ola bilər

Ən Yaxşı Təcrübələr

• İndeksləri strategik istifadə etmək
• Sorğuları modul və oxunaqlı saxlamaq
• Lazımsız SELECT * istifadə etməmək
• Normalizasiyanı düzgün qurmaq
• CTE-lərdən oxunaqlılıq üçün istifadə etmək
• Execution plan-ları mütəmadi yoxlamaq
• Güclü constraint və key-lər tətbiq etmək
• Least-privilege prinsipləri ilə təhlükəsizliyi təmin etmək