Klaviatura — kompüter və digər elektron cihazlara mətn, rəqəm, simvol və əmrlərin daxil edilməsi üçün istifadə olunan əsas daxiletmə (input) qurğusudır. Klaviatura düymələrdən (keys) ibarətdir və hər düymə basıldıqda müəyyən elektrik siqnalı və ya kod kompüterə ötürülür. Klaviatura istifadəçi ilə kompüter arasında əsas interfeys rolunu oynayır və kompüter tarixinin ən uzunömürlü və ən vacib periferik cihazlarından biridir.

Klaviatura nədir?

Klaviatura mətn yazma, proqramlaşdırma, oyun oynama, veb səyahət və kompüter ilə demək olar ki, hər cür qarşılıqlı əlaqə üçün istifadə olunan elektromexaniki və ya tamamilə elektron daxiletmə qurğusudur. Müasir klaviaturalar adətən 60-110+ düymədən ibarətdir və bu düymələr hərflər, rəqəmlər, durğu işarələri, funksiya düymələri, modifikator düymələr (Shift, Ctrl, Alt) və xüsusi əmr düymələrini (Enter, Backspace, Escape) əhatə edir.

Klaviatura düymələri basıldıqda mexaniki, membran, makasqabağı (scissor-switch) və ya optik mexanizmlər vasitəsilə siqnal yaradır. Bu siqnal klaviatura kontrollerində emal olunur və USB, Bluetooth və ya digər interfeyslər vasitəsilə kompüterə ötürülür. Kompüterin əməliyyat sistemi bu siqnalları scan kodları və ya key kodları şəklində qəbul edir və müvafiq simvol və ya əmri icra edir.

Klaviatura təkcə kompüterlər üçün deyil, həm də laptop-lar, planşetlər (xarici klaviatura), smartfon-lar (virtual və fiziki), smart TV-lər, oyun konsolları və müxtəlif sənaye avadanlıqları üçün əsas daxiletmə vasitəsidir. Baxmayaraq ki, sensor ekranlar, səs tanıma və digər alternativ daxiletmə metodları inkişaf edir, klaviatura hələ də ən sürətli, ən dəqiq və ən universal mətn daxiletmə qurğusu olaraq qalır.

Klaviaturanın tarixi və inkişafı

Klaviaturanın tarixi yazı maşınları ilə başlayır və kompüter dövrünə qədər uzanır.

Yazı maşını dövrü (1860-1960-cı illər): İlk praktiki yazı maşını 1868-ci ildə Christopher Latham Sholes tərəfindən ixtira edildi və 1873-cü ildə Remington şirkəti tərəfindən kommersiyalaşdırıldı. Bu maşında QWERTY klaviatura tərtibatı istifadə olunurdu — bu tərtibat mexaniki açarların bir-birinə ilişməməsi üçün tez-tez istifadə olunan hərfləri ayrı-ayrı yerlərə yerləşdirirdi. QWERTY tərtibatı o qədər populyarlaşdı ki, bu gün də dominant standart olaraq qalır.

1880-1960-cı illərdə müxtəlif yazı maşını modelləri inkişaf etdi və klaviatura mexanikası təkmilləşdirildi. IBM Selectric (1961) dövrü toplu (golf ball) mexanizmi ilə inqilabi model oldu. Lakin əsl texnoloji dəyişiklik kompüter dövrü ilə başladı.

Erkən kompüter klaviaturaları (1960-1970-ci illər): İlk kompüterlər punch card (deşik kart) və ya teletayp qurğularından istifadə edirdi. 1960-cı illərin sonunda elektrik yazı maşınları kompüterlərə qoşulmağa başladı. 1970-ci illərdə xüsusi kompüter klaviaturaları meydana çıxdı. Bunlar elektromexaniki reed switch və ya capacitive switch texnologiyalarından istifadə edirdi.

Mexaniki klaviaturaların qızıl dövrü (1980-ci illər): 1980-ci illər mexaniki klaviaturaların ən parlaq dövrü oldu. IBM Model F (1981) və sonradan IBM Model M (1985) buckling spring mexanizmi ilə tanındı — bu, çox keyfiyyətli, etibarlı və taktil feedback verən klaviaturalar idi. IBM Model M bu gün də entuziastlar arasında kultdur və qiymətlər yüzlərlə dollara çatır.

Apple II, Commodore 64, Atari, Amiga kimi kompüterlər öz xüsusi klaviaturaları ilə gəlirdi. 1980-ci illərin sonunda Cherry MX switch-lər (1983, Cherry Corporation tərəfindən) təqdim edildi və bu gün də ən populyar mexaniki switch növü olaraq qalır.

Membran klaviaturaların dominantlığı (1990-2000-ci illər): 1990-cı illərdə qiymət azalması məqsədilə istehsalçılar membran (rubber dome) klaviaturalara keçid etdilər. Bunlar daha ucuz, daha yüngül və daha səssiz idi, lakin taktil feedback və dayanıqlıq baxımından mexaniki klaviaturalardan aşağı idi. Membran klaviaturalar mainstream oldu və bu gün də ən geniş yayılmış növdür.

Microsoft və Logitech kimi şirkətlər erqonomik dizaynlar (Microsoft Natural Keyboard, 1994), multimedia düymələri və simsiz texnologiyaları təqdim etdilər. PS/2 konnektor standart interfeys oldu (sonradan USB tərəfindən əvəz edildi).

Laptop klaviaturaları: 1990-cı illərdə laptop-ların yayılması ilə kompakt, incə klaviaturalar inkişaf etdi. Makasqabağı (scissor-switch) mexanizmi laptop klaviaturaları üçün standart oldu. Chiclet (island-style) düymələr populyarlaşdı.

Mexaniki klaviaturaların renessansı (2010-cı ildən indiyə qədər): 2010-cu illərdə gaming və entuziastlar arasında mexaniki klaviaturalara maraq yenidən artdı. Cherry MX, Gateron, Kailh və digər switch istehsalçıları müxtəlif switch növləri təklif etdilər. Razer, Corsair, Logitech G, SteelSeries, HyperX, Ducky, Keychron kimi brendlər yüksək keyfiyyətli gaming və premium mexaniki klaviaturalar buraxdılar.

RGB işıqlandırma, proqramlaşdırıla bilən makro düymələr, hot-swappable switch-lər, custom keycap-lər, wireless texnologiyası (2.4 GHz və Bluetooth), 60%, 65%, 75%, TKL (tenkeyless) kimi kompakt form faktorlar popularlaşdı. Entuziastlar üçün custom klaviatura qurmaq hobbi halına gəldi.

Müasir dövr (2020-ci ildən indiyə qədər): Mexaniki klaviaturalar mainstream olur. Low-profile switch-lər, optik və maqnetik switch-lər, analog switch-lər (qismən basılma dəstəyi), hall effect texnologiyası inkişaf edir. Wireless texnologiya təkmilləşir (1000 Hz polling rate wireless). Modular və hot-swap dizaynlar geniş yayılır. QMK və VIA kimi açıq mənbəli firmware-lər istifadəçilərə tam customization imkanı verir.

Klaviatura növləri

Mexaniki klaviaturalar: Hər düymə altında ayrıca mexaniki açar (switch) var. Üstünlükləri: yüksək taktil və eşidilə bilən feedback, dəqiq basmalar, uzun ömür (50-100 milyon basma), təmir və customization imkanı. Dezavantajları: daha bahalı, daha ağır, daha səs-küylü (bəzi switch növləri). Gaming, proqramlaşdırma, professional typing üçün ideal.

Membran (Rubber Dome) klaviaturalar: Düymələrin altında rezin örtük var. Basıldıqda rezin membran PCB-dəki dövrəni bağlayır. Üstünlükləri: ucuz, yüngül, səssiz. Dezavantajları: zəif taktil feedback, daha qısa ömür (5-10 milyon basma), təmir çətin. Budget office və home istifadə üçün.

Makasqabağı (Scissor-switch) klaviaturalar: Laptop-larda və incə klaviaturalarda istifadə olunur. Makasqabağı mexanizmi düymə hərəkətini stabilizasiya edir. Üstünlükləri: incə profil, stabil basma, orta feedback. Apple Magic Keyboard, Logitech K380 nümunələrdir.

Chiclet (Island-style) klaviaturalar: Düymələr bir-birindən ayrı və yastı, adacıq kimi görünür. Laptop və müasir membrane klaviaturalarda geniş yayılıb. Müasir və minimal estetika.

Gaming klaviaturalar: Yüksək polling rate (1000 Hz), anti-ghosting, N-key rollover (NKRO), proqramlaşdırıla bilən RGB, makro düymələr, media düymələr, wrist rest. Razer BlackWidow, Corsair K95, Logitech G Pro X nümunələrdir.

Erqonomik klaviaturalar: İnsan anatomiyasına uyğun dizayn, split layout (ayrılmış), tenting (bucaq), əlin və biləyin daha təbii vəziyyəti. RSI (Repetitive Strain Injury) riskini azaldır. Microsoft Ergonomic Keyboard, Kinesis Advantage, ErgoDox nümunələrdir.

Kompakt klaviaturalar (60%, 65%, 75%, TKL):

• 60%: Hərflər və əsas modifikatorlar, arrow keys yoxdur. 61 düymə.
• 65%: 60% + arrow keys və bəzi naviqasiya düymələri. 68 düymə.
• 75%: Kompakt, lakin function row və naviqasiya olan. 84 düymə.
• TKL (Tenkeyless): Numeric keypad yoxdur, qalanı full-size. 87 düymə.
• Full-size: Bütün düymələr, numeric keypad daxil. 104-110 düymə.

Kompakt formatlar daha az yer tutur, mouse-a daha yaxın olur (gaming üçün faydalı), portativ.

Simsiz (Wireless) klaviaturalar: Bluetooth və ya 2.4 GHz RF texnologiyasından istifadə edir. Kabel qarışıqlığını aradan qaldırır, daha təmiz iş masası, portativlik. Müasir wireless klaviaturalar latency baxımından kabelli ilə demək olar ki, eynidir. Batareya ömrü bir neçə həftədən bir neçə aya qədər.

Virtual klaviaturalar: Sensor ekranlarda proqram təminatı klaviaturası. Smartphone və planşetlərdə standart. Fiziki feedback yoxdur, daha yavaş typing, lakin çox əlverişli və yer tutmur.

Switch növləri (Mexaniki klaviaturalarda)

Cherry MX (Alman, qızıl standart):

• Cherry MX Red: Linear (smooth, klik yoxdur), 45g aktivləşmə qüvvəsi. Gaming üçün populyar.
• Cherry MX Brown: Tactile (bump hiss olunur, klik səsi yoxdur), 55g. Typing və gaming balansı.
• Cherry MX Blue: Clicky (hər basılanda klik səsi), 60g. Typing enthusiast-ləri sevirlər, lakin office üçün səs-küylüdür.
• Cherry MX Black: Linear, 60g, daha ağır. Akkuratlik tələb edən işlər üçün.
• Cherry MX Speed (Silver): Linear, 45g, daha qısa aktivləşmə nöqtəsi. E-sport və competitive gaming.
• Cherry MX Clear, Silent Red, Silent Black: Müxtəlif variantlar.

Gateron: Cherry MX-ə bənzər, lakin daha hamar və bir qədər ucuz. Gateron Yellow, Milky Yellow gaming community arasında populyar.

Kailh: Cherry klonları və unikal dizaynlar. Kailh Box switch-lər su və toz davamlı.

Razer: Öz switch-lərini istehsal edir. Razer Green (clicky), Orange (tactile), Yellow (linear).

Logitech: Romer-G və GX switch-ləri. Romer-G daha qısa basma məsafəsi və sabitlik təklif edir.

Topre: Hibrid elektro-capacitive switch. Premium hiss, sakit, pahalı. HHKB klaviaturalarında istifadə olunur.

Buckling Spring (IBM Model M): Əfsanəvi tactile və clicky mexanizm. Çox yüksək taktil feedback, xarakteristik səs.

Optik switch-lər: İşıq şüası ilə aktivləşir, mexaniki təmas yoxdur. Daha uzun ömür, daha sürətli reaksiya. Razer Optical, Gateron Optical.

Maqnetik (Hall Effect) switch-lər: Maqnit sahəsi ilə işləyir. Adjustable actuation point, çox uzun ömür. Wooting klaviaturalarında istifadə olunur. Analog giriş dəstəyi.

Klaviatura layoutları (düymə tərtibatı)

QWERTY: Ən geniş yayılmış layout. 1870-ci illərdə yazı maşınları üçün dizayn olunub. İngilis dilində tez-tez istifadə olunan hərfləri optimal yerləşdirməyə çalışır (baxmayaraq ki, bu optimal deyil, mexaniki məhdudiyyətlərə görə yaranıb).

QWERTZ: Almanca dillər üçün. Z və Y yerləri dəyişdirilib.

AZERTY: Fransızca dillər üçün. Q və A, Z və W yerləri dəyişdirilib.

Dvorak: 1936-cı ildə August Dvorak tərəfindən effektivliyi artırmaq üçün dizayn edilib. Tez istifadə olunan hərflər home row-da. Sürət və rahatlıq artırır, lakin çox az yayılıb.

Colemak: Müasir alternativ layout. QWERTY-dən keçid daha asan, Dvorak ilə müqayisədə daha balanslaşdırılmış. Entuziastlar arasında populyar.

Azərbaycan klaviaturası: Azərbaycan əlifbası üçün xüsusi layout. Windows, macOS, Linux-da dəstəklənir. Ə, Ö, Ü, Ğ, İ, Ş, Ç və digər xüsusi simvollar.

Klaviatura interfeyslər və texnologiyası

PS/2: Köhnə interfeys (1987). 6-pin mini-DIN konnektoru. NKRO (N-Key Rollover) dəstəyi. Bu gün demək olar ki, istifadə olunmur, lakin bəzi ana platalarda hələ mövcuddur.

USB: Müasir standart interfeys. USB 2.0 demək olar ki, bütün klaviaturalar üçün kifayət edir. Plug-and-play, geniş uyğunluq, güc təchizatı.

Bluetooth: Simsiz klaviaturalar üçün. 2.4 GHz-dən daha az enerji istehlak edir. Bir klaviatura bir neçə cihaza qoşula bilər (multi-device pairing). Latency müasir versiyalarda minimal.

2.4 GHz RF: Gaming wireless klaviaturalar üçün xüsusi dongle. Bluetooth-dan daha aşağı latency, 1000 Hz polling rate. Logitech Lightspeed, Razer HyperSpeed texnologiyaları.

USB-C: Yeni klaviaturalarda USB-C kabel. Reversible, gələcəyin standartı.

Polling Rate: Klaviaturanın kompüterə saniyədə neçə dəfə status göndərməsi. 125 Hz (8 ms), 250 Hz (4 ms), 500 Hz (2 ms), 1000 Hz (1 ms). Gaming üçün 1000 Hz tövsiyə olunur.

NKRO (N-Key Rollover): İstənilən sayda düymənin eyni anda basıla bilməsi. 6KRO (6 düymə) çox hallarda kifayətdir, lakin gamerlər NKRO istəyir.

Anti-Ghosting: Yanlış düymə basılmalarının qeydə alınmasının qarşısını almaq. Keyfiyyətli klaviaturalarda həll olunmuş problem.

Klaviatura xüsusiyyətləri və əlavə funksiyalar

RGB İşıqlandırma: Hər düymə ayrıca işıqlandırıla bilir, 16.8 milyon rəng. Proqram təminatı ilə custom effektlər, oyuna xüsusi profillər. Razer Chroma, Corsair iCUE, Logitech G Hub.

Makro düymələr: Proqramlaşdırıla bilən əlavə düymələr. Bir basma ilə mürəkkəb əmr və ya ardıcıllıq icra edilir. Gaming və productivity üçün faydalı.

Media düymələr: Səs idarəetməsi, media playback (play/pause, next/previous), səs həcmi wheel. Rahatlıq funksiyası.

Wrist rest: Biləyi dəstəkləyən yastıq və ya platform. Uzun typing sessiyalarında rahatlıq və RSI riskinin azaldılması.

Detachable cable: Ayrıla bilən USB kabel. Portativlik, kabel dəyişdirmə imkanı, custom kabel istifadəsi.

Hot-swappable switch-lər: Lehimləmə olmadan switch-lərin dəyişdirilməsi imkanı. Customization və təmir asanlaşdırılır.

Software customization: Key remapping, makro yaratma, profillər, performance tuning. Razer Synapse, Corsair iCUE, Logitech G Hub, QMK/VIA firmware.

Onboard memory: Klaviaturanın daxili yaddaşı. Parametrlər və profillər klaviaturada saxlanılır, başqa kompüterə qoşulduqda işləyir.

Klaviatura seçimi meyarları

İstifadə ssenarisini müəyyənləşdirin:

• Office/typing: Membran və ya tactile mexaniki (Cherry MX Brown, Gateron Brown), sakit
• Gaming: Mexaniki, linear və ya tactile (Cherry MX Red, Speed Silver), yüksək polling rate, RGB
• Proqramlaşdırma: Mexaniki, tactile və ya clicky, rahatlıq
• General use: Membran və ya budget mexaniki

Form faktor:

• Full-size: Numeric keypad tələb olunursa
• TKL: Daha kompakt, mouse-a yaxın
• 60-75%: Minimal, portativ, custom

Switch növü (mexaniki üçün):

• Linear: Gaming, smooth basma
• Tactile: Universal, typing və gaming
• Clicky: Typing enthusiast, səs-küy problem deyilsə

Wireless və ya wired:

• Wired: Latency yoxdur, batareya problem deyil, daha ucuz
• Wireless: Təmiz masa, portativ, rahatlıq

RGB və estetika: Şəxsi zövq məsələsi. RGB əlavə qiymət tələb edir.

Keycaps: Material (ABS, PBT), profil (OEM, Cherry, SA, DSA), basılma metodu (doubleshot, dye-sub). PBT daha etibarlı, ABS ucuz və tez shine olur.

Brendlər:

• Premium gaming: Razer, Corsair, Logitech G, SteelSeries
• Entuziastlar: Ducky, Varmilo, Leopold, Keychron, GMMK
• Budget: Redragon, Royal Kludge, Tecware
• Erqonomik: Kinesis, ErgoDox, Microsoft Ergonomic

Büdcə:

• Budget membran: $10-30
• Budget mexaniki: $40-70
• Mainstream mexaniki: $70-150
• Premium/custom: $150-300+
• Entuziastlar: $300-1000+ (custom builds)

Klaviatura texnologiyasının gələcəyi

Optik və maqnetik texnologiyalar: Daha sürətli reaksiya, daha uzun ömür, adjustable actuation.

Analog giriş: Qismən basılma dəstəyi, oyunlarda daha dəqiq idarəetmə. Wooting klaviaturaları bu texnologiyanı istifadə edir.

Wireless təkmilləşmə: Latency sıfıra yaxın, uzun batareya ömrü, multi-device seamless switching.

AI inteqrasiyası: Predictive typing, smart autocorrect, personalized layout optimization.

E-ink / OLED düymələr: Hər düymədə ekran, dynamic layout, key labels, emoji, simvol dəyişiklikləri. Optimus Maximus konsepti (artıq istehsal olunmur).

Haptik feedback: Vibrasiya və ya force feedback. Virtual klaviaturalarda fiziki hiss simulyasiyası.

Modulyarlıq: Tam modular klaviaturalar, istənilən hissəni dəyişdirmə, upgrade etmə.

Ətraf mühit dostu materiallar: Təbiətə zərərsiz plastik, recycled materiallar, davamlı istehsal.

Compact və portativ dizaynlar: Foldable klaviaturalar, ultra-portativ, planşet və smartphone-larla inteqrasiya.

Nəticədə, klaviatura kompüter sisteminin ən vacib daxiletmə qurğularından biridir və onun tarixi 150+ ildən çox müddəti əhatə edir. Yazı maşınlarından müasir RGB məxaniki klaviaturalara qədər uzun inkişaf yolu keçmişdir. Bu gün klaviaturalar çox müxtəlif forma, ölçü, texnologiya və qiymət diapazonunda mövcuddur və hər istifadəçi öz ehtiyaclarına və büdcəsinə uyğun model tapa bilir. Mexaniki klaviaturaların yenidən populyarlaşması, wireless texnologiyasının təkmilləşməsi, RGB və customization imkanları klaviatura bazarını çox canlı və innovativ edir. Gələcəkdə yeni texnologiyalar və dizaynlar klaviatura təcrübəsini daha da təkmilləşdirəcək və istifadəçi-kompüter əlaqəsini daha effektiv edəcəkdir.