Formula (düstur) Excel və digər elektron cədvəl proqramlarında hüceyrələrdə hesablamalar aparmaq, məlumatları manipulyasiya etmək və mürəkkəb analitik əməliyyatlar yerinə yetirmək üçün istifadə olunan ifadə və ya tənlikdir. Formula həmişə bərabərlik işarəsi (=) ilə başlayır və hüceyrə referansları, operatorlar, funksiyalar, sabitlər və ya bu elementlərin kombinasiyasından ibarət ola bilər. Formullar Excel-in əsas gücünü təşkil edir və statik məlumatları dinamik, interaktiv və avtomatik yenilənən hesablamalara çevirərək istifadəçilərə böyük məlumat dəstləri üzərində sürətli və dəqiq hesablamalar aparmaq imkanı verir.

Əsas Struktur və Sintaksis

Formula müəyyən struktural qaydalar əsasında qurulur. Bərabərlik işarəsi (=) formulanın başlanğıcını göstərir və mütləq şəkildə formula ilə başlamalıdır. Hüceyrə referansları A1, B5, C10 kimi digər hüceyrələrə istinadlar formulanın əsas elementlərindəndir. Operatorlar arifmetik (+, -, *, /, ^), müqayisə (=, >, <, >=, <=, <>), mətn (&) və referans (:, ,, boşluq) operatorlarıdır. Sabitlər birbaşa formula daxilində yazılan dəyərlərdir - rəqəmlər (100, 3.14) və ya mətn ("Hello"). Funksiyalar SUM, AVERAGE, IF kimi əvvəlcədən təyin olunmuş hesablama prosedurlarıdır. Mötərizə () əməliyyat prioritetini təyin etmək və funksiya arqumentlərini əhatə etmək üçün istifadə olunur.

Formula Növləri

Müxtəlif növ formulalar mövcuddur. Sadə arifmetik formullar =A1+B1, =C5*2, =D10/E10 kimi əsas hesablamalardır. Funksiya əsaslı formulalar =SUM(A1:A10), =AVERAGE(B1:B20) kimi built-in funksiyaları istifadə edir. Şərti formullar =IF(A1>100,"High","Low") kimi məntiqi qərarlar qəbul edir. Axtarış formulaları =VLOOKUP(A1,B1:D100,2,FALSE) kimi məlumat axtarır. Mətn formulaları =CONCATENATE(A1," ",B1) və ya ="Hello "&A1 kimi mətn əməliyyatları aparır. Tarix/vaxt formulaları =TODAY(), =NOW(), =DATE(2024,1,15) kimi tarix hesablamaları. Array formulalar (massiv formulları) bir neçə hüceyrə üzərində eyni anda əməliyyat aparır.

Referans Növləri

Formula içərisində üç növ referans mövcuddur. Nisbi referans (Relative Reference) A1 formatında yazılır və formula kopyalandıqda avtomatik olaraq uyğunlaşır - məsələn, A1-dəki =B1+C1 formulu A2-yə kopyalandıqda =B2+C2 olur. Mütləq referans (Absolute Reference) $A$1 formatında yazılır və formula harada kopyalanmasından asılı olmayaraq həmişə eyni hüceyrəyə istinad edir. Qarışıq referans (Mixed Reference) $A1 və ya A$1 formatında yazılır - bir tərəfi sabit, digər tərəfi dəyişəndir. F4 klavişi seçilmiş referansın növünü dəyişdirmək üçün istifadə olunur - A1 → $A$1 → A$1 → $A1 → A1. 3D referans Sheet1!A1 və ya [WorkbookName]Sheet1!A1 formatında digər vərəq və ya fayllara istinad edir.

Operatorlar və Prioritet

Formula hesablanma qaydaları müəyyən prioritetə əsaslanır. Arifmetik operatorlar - qüvvət (^), mənfi işarə (-), vurma (*) və bölmə (/), toplama (+) və çıxma (-) ardıcıllığı ilə. Müqayisə operatorları = (bərabərdir), > (böyükdür), < (kiçikdir), >= (böyük və ya bərabərdir), <= (kiçik və ya bərabərdir), <> (bərabər deyil). Mətn operatoru & (ampersand) iki mətn sətirini birləşdirir - "Hello"&" "&"World" nəticədə "Hello World". Referans operatorları : (diapazon - A1:C10), , (union - A1:A5,C1:C5), boşluq (intersection - A1:C5 B2:D4). Əməliyyat ardıcıllığı PEMDAS (Parentheses, Exponents, Multiplication/Division, Addition/Subtraction) qaydasına əsaslanır. Mötərizə istifadəsi =(A1+B1)*C1 şəklində əməliyyat prioritetini dəyişdirmək üçün tətbiq edilir.

Funksiyalar

Funksiyalar formulaların ən güclü komponentidir. Funksiya sintaksisi =FUNCTIONNAME(argument1, argument2, ...) strukturundadır. Riyazi funksiyalar SUM (cəm), AVERAGE (ortalama), MAX (maksimum), MIN (minimum), ROUND (yuvarlaqlaşdırma), ABS (mütləq dəyər), SQRT (kvadrat kök). Statistik funksiyalar COUNT (sayma), COUNTA (boş olmayanları say), COUNTIF (şərtli sayma), STDEV (standart kənarlaşma), MEDIAN (mediana). Məntiqi funksiyalar IF (şərt), AND (və), OR (və ya), NOT (inkar), IFS (çoxsaylı şərt), IFERROR (xəta idarəsi). Mətn funksiyaları LEFT (soldan), RIGHT (sağdan), MID (ortadan), LEN (uzunluq), UPPER (böyük hərf), LOWER (kiçik hərf), TRIM (boşluqları sil), CONCATENATE (birləşdir). Axtarış funksiyaları VLOOKUP (şaquli axtarış), HLOOKUP (üfüqi axtarış), INDEX (indeks), MATCH (uyğunluq), XLOOKUP (qabaqcıl axtarış).

Mürəkkəb Formullar

Bir neçə funksiya və operatorun kombinasiyası. Nested functions (iç-içə funksiyalar) =IF(SUM(A1:A10)>100,"High",IF(SUM(A1:A10)>50,"Medium","Low")) şəklində funksiyaların bir-birinin içərisində istifadəsi. Kombinə formullar =SUM(A1:A10)B1+C1 kimi müxtəlif əməliyyatların birləşməsi. Array formulas {=SUM(A1:A10B1:B10)} şəklində massiv hesablamaları - Ctrl+Shift+Enter ilə daxil edilir. Multi-criteria formulas =SUMIFS(A:A,B:B,">100",C:C,"East") kimi çoxsaylı şərtə əsaslanan hesablamalar. Conditional aggregation =SUMIF, =COUNTIF, =AVERAGEIF funksiyaları ilə şərti təxmini hesablamalar. Index-Match kombinasiyası =INDEX(C1:C100,MATCH(E1,A1:A100,0)) VLOOKUP-dan daha güclü axtarış.

Xəta Növləri və İdarəsi

Formulalarda müxtəlif xətalar yarana bilər. #DIV/0! sıfıra bölmə xətası - =IFERROR(A1/B1,0) ilə idarə edilir. #VALUE! səhv məlumat tipi - mətn rəqəmsal əməliyyatda istifadə olunduqda. #REF! etibarsız hüceyrə referansı - istinad edilən hüceyrə silinibsə. #NAME? tanınmayan funksiya adı və ya yazılış xətası. #N/A məlumat tapılmadı - VLOOKUP və ya MATCH-da tez-tez rast gəlinir. #NUM! etibarsız rəqəmsal dəyər - məsələn, mənfi ədədin kvadrat kökü. #NULL! null diapazon xətası - səhv referans operator istifadəsi. IFERROR funksiyası =IFERROR(formula, "Xəta") xətaları idarə etmək üçün ümumi həlldir. ISERROR funksiyası xətanın mövcudluğunu yoxlayır - TRUE və ya FALSE qaytarır.

Formula Audit və Debugging

Formulaların yoxlanması və xəta axtarışı. Trace Precedents formulanın hansı hüceyrələrdən asılı olduğunu göstərən oxlar. Trace Dependents hansı hüceyrələrin bu hüceyrədən asılı olduğunu göstərir. Show Formulas (Ctrl+`) bütün formulaların görünməsi - nəticə əvəzinə formula. Evaluate Formula formulanın addım-addım hesablanmasını izləmək imkanı. Error Checking Excel-in avtomatik xəta yoxlama aləti. Watch Window müxtəlif hüceyrələrin dəyərlərini eyni vaxtda izləmək. Formula AutoComplete funksiya yazarkən avtomatik tamamlama köməyi. Function Arguments dialog funksiya arqumentlərini vizual şəkildə görmək və redaktə etmək.

Formula Best Practices

Effektiv formula yazılması üçün tövsiyələr. Sadəlik mümkün qədər sadə və oxunaqlı formullar yazmaq. Named Ranges istifadəsi =SUM(SalesData) şəklində diapazonlara ad vermək formulanı oxunaqlı edir. Modulyarlıq mürəkkəb formulaları kiçik hissələrə bölmək və ara nəticələri ayrı hüceyrələrdə saxlamaq. Şərh əlavə etmə mürəkkəb formulalar üçün komment və ya qeyd əlavə etmək. Mütləq referansları düzgün istifadə sabit dəyərlər üçün $işarəsi istifadəsi. Volatile functions-dan çəkinmə NOW(), TODAY(), RAND() kimi hər dəyişiklikdə yenilənən funksiyalardan az istifadə. Error handling IFERROR, IFNA ilə xətaların idarə edilməsi. Testing formulanı müxtəlif ssenarilərlə test etmək. Documentation mürəkkəb formulaların izahının ayrı sənəddə saxlanması.

Dinamik Array Formulalar

Excel 365-də yeni dinamik array xüsusiyyətləri. Spill behavior formula nəticəsi bir neçə hüceyrəyə avtomatik "töküldükdə". FILTER funksiyası =FILTER(A1:C100,B1:B100>100) şərtə əsasən sətrləri filtrasiya edir. SORT funksiyası =SORT(A1:B100,1,1) məlumatı sıralayır. SORTBY funksiyası =SORTBY(A1:A100,B1:B100,-1) başqa sütuna görə sıralama. UNIQUE funksiyası =UNIQUE(A1:A100) unikal dəyərləri qaytarır. SEQUENCE funksiyası =SEQUENCE(10) ardıcıl nömrələr yaradır. RANDARRAY funksiyası =RANDARRAY(5,3) təsadüfi ədədlər massivi. # operator spilled range referansı - A1# bütün spilled sahəyə istinad edir. @ operator implicit intersection - cədvəl içərisində cari sətir.

Tarix və Vaxt Formulaları

Tarix və vaxt hesablamaları üçün xüsusi formulalar. TODAY() cari tarixi qaytarır - avtomatik yenilənir. NOW() cari tarix və vaxtı qaytarır. DATE(year,month,day) =DATE(2024,1,15) xüsusi tarix yaradır. YEAR(date), MONTH(date), DAY(date) tarixdən il, ay, gün çıxarır. WEEKDAY(date) həftənin gününü nömrə olaraq qaytarır. DATEDIF(start,end,"unit") iki tarix arasındakı fərqi hesablayır. EOMONTH(start,months) ayın son günü. NETWORKDAYS(start,end) iş günlərinin sayı (həftə sonu istisna). Tarix arifmetikası =A1+30 (30 gün əlavə et), =B1-A1 (gün fərqi).

Mətn Manipulyasiya Formulaları

Mətn əməliyyatları üçün formulalar. CONCATENATE və ya & operatoru =A1&" "&B1 mətn birləşdirir. TEXTJOIN(delimiter,ignore_empty,text1,...) delimiter ilə mətn birləşdirir. LEFT(text,num) =LEFT(A1,5) soldan simvolları götürür. RIGHT(text,num) =RIGHT(A1,3) sağdan simvolları götürür. MID(text,start,num) =MID(A1,3,5) ortadan simvolları çıxarır. LEN(text) mətn uzunluğunu qaytarır. FIND(find_text,within_text) mətn içərisində axtarış - case-sensitive. SEARCH(find_text,within_text) mətn axtarış - case-insensitive. SUBSTITUTE(text,old,new) mətn əvəzləmə. TRIM(text) artıq boşluqları silir. UPPER(text), LOWER(text), PROPER(text) hərf böyüklüyünü dəyişdirir.

Maliyyə Formulaları

Maliyyə hesablamaları üçün funksiyalar. PMT(rate,nper,pv) kredit ödənişini hesablayır. FV(rate,nper,pmt,pv) gələcək dəyəri hesablayır. PV(rate,nper,pmt,fv) indiki dəyəri hesablayır. NPV(rate,value1,value2,...) xalis indiki dəyər. IRR(values) daxili gəlir norması. RATE(nper,pmt,pv,fv) faiz dərəcəsini hesablayır. NPER(rate,pmt,pv,fv) dövrlərin sayını tapır. IPMT(rate,per,nper,pv) müəyyən dövr üçün faiz ödənişi. PPMT(rate,per,nper,pv) müəyyən dövr üçün əsas məbləğ ödənişi. CUMIPMT və CUMPRINC kumulativ faiz və əsas məbləğ.

Statistik Formulalar

Statistik təhlil üçün funksiyalar. AVERAGE(range) ortalama dəyər. MEDIAN(range) mediana dəyər. MODE(range) ən çox təkrarlanan dəyər. STDEV(range) standart kənarlaşma. VAR(range) dispersiya. CORREL(array1,array2) korrelyasiya əmsalı. RANK(number,ref) dəyərin rəqəmləndirilməsi. PERCENTILE(array,k) persentil dəyəri. QUARTILE(array,quart) kvartil dəyəri. COUNTIF(range,criteria) şərtə uyğun sayma. AVERAGEIF(range,criteria) şərti ortalama. FREQUENCY(data_array,bins_array) tezlik paylanması.

Conditional Logic

Məntiqi qərar formulaları. IF(logical_test,value_if_true,value_if_false) əsas şərti funksiya. IFS(test1,value1,test2,value2,...) çoxsaylı şərt yoxlaması. SWITCH(expression,value1,result1,...) dəyərə əsasən nəticə seçimi. AND(logical1,logical2,...) bütün şərtlər doğru olmalıdır. OR(logical1,logical2,...) ən azı bir şərt doğru olmalıdır. NOT(logical) məntiqi inkası. XOR(logical1,logical2,...) yalnız bir şərt doğru olmalıdır. Nested IF =IF(A1>90,"A",IF(A1>80,"B",IF(A1>70,"C","F"))) şəklində dərinləşdirilmiş şərtlər.

Performance Optimization

Formula performansının optimallaşdırılması. Volatile functions azaltma NOW(), TODAY(), RAND(), OFFSET-dən az istifadə. Array formula limitləmə böyük array formulalardan çəkinmə. SUMPRODUCT əvəzinə SUMIFS şərti cəm üçün daha sürətli. INDEX-MATCH əvəzinə XLOOKUP müasir funksiyalardan istifadə. Calculation mode Manual calculation-a keçid böyük fayllar üçün. Formula simplification mürəkkəb formulaların sadələşdirilməsi. Helper columns ara hesablamaların ayrı sütunlarda saxlanması. Named ranges caching adlandırılmış diapazonların cache-də saxlanması.

Keyboard Shortcuts

Formula ilə işləmək üçün qısayollar. = (bərabərlik) formulanı başlat. F2 aktiv hüceyrədə formula redaktəsi. F4 referans növünü dəyişdir (nisbi/mütləq). Ctrl+Shift+Enter array formula daxil et. Ctrl+` formulaları göstər/gizlət. Alt+= AutoSum (SUM formulası). Ctrl+Shift+U formula bar-ı genişləndir/daralt. F9 seçilmiş formula hissəsini hesabla. Esc formula redaktəsindən çıx. Enter formulanı təsdiqlə və aşağı hüceyrəyə keç.

Formula Excel-in və digər elektron cədvəl proqramlarının əsas gücünü təşkil edərək statik məlumatları dinamik, hesablana bilən və interaktiv analitik alətlərə çevirir və düzgün istifadə edildikdə sadə toplama əməliyyatlarından mürəkkəb maliyyə modelləşdirməsinə, mətn manipulyasiyasından qabaqcıl statistik təhlilə qədər praktiki olaraq hər növ hesablama və məlumat emalı tapşırığını yerinə yetirmək imkanı verir.