Ana Plata (Motherboard) — kompüter sisteminin əsas elektron dövrə lövhəsi olub, bütün aparatların fiziki və elektrik əlaqəsini təmin edən, məlumat mübadiləsini koordinasiya edən və sistemin bütün komponentlərini bir-birinə bağlayan mərkəzi platformadır. Ana plata kompüterin "skeleti" və ya "əsas damar sistemi" kimi təsəvvür edilə bilər, çünki bütün vacib komponentlər bu lövhə üzərində yerləşir və ya ona qoşulur.

Ana Plata nədir?

Ana Plata (ingilis dilində Motherboard, Mainboard və ya System Board adlanır) kompüterin ən böyük və ən mürəkkəb printed circuit board (PCB) komponentidir. Bu, xüsusi təbəqələrdə yerləşdirilmiş minlərlə elektrik dövrəsindən, konnektordan, kondensatordan, tranzistordan və digər elektron elementlərdən ibarət böyük bir lövhədir. Ana plata prosessor, operativ yaddaş, video kart, səs kartı, şəbəkə adaptoru, saxlama qurğuları və bütün periferik cihazlar arasında kommunikasiya körpüsü rolunu oynayır.

Ana platanın ölçüsü və forması müxtəlif standartlara uyğun olaraq dəyişir — ATX, Micro-ATX, Mini-ITX və s. Lövhənin üzərində çoxsaylı yuva (slot), port, mikroçip və elektrik dövrələri yerləşir. Müasir ana platalarda adətən 4-12 təbəqə PCB istifadə olunur ki, bu da mürəkkəb elektrik sxemlərinin yerləşdirilməsinə imkan verir.

Ana Platanın tarixi və inkişafı

Ana plata konsepsiyası kompüter texnologiyasının inkişafı ilə paralel formalaşmışdır və bu texnologiyanın tarixi kompüterləşmənin özü qədər qədimdir.

Erkən dövr (1940-1960-cı illər): İlk elektronik kompüterlərdə "ana plata" anlayışı müasir mənada mövcud deyildi. ENIAC, UNIVAC kimi maşınlarda komponentlər ayrı-ayrı panellərdə yerləşirdi və onlar kabellər vasitəsilə bir-birinə bağlanırdı. Bu sistemlər çox böyük, çətin konfiqurasiya olunan və etibarsız idi.

Printed Circuit Board (PCB) inqilabı (1950-1960-cı illər): 1950-ci illərdə çap olunmuş dövrə lövhələrinin (PCB) kütləvi istifadəsi başladı. Bu texnologiya elektrik dövrələrinin daha kompakt, etibarlı və ucuz şəkildə istehsalına imkan verdi. İlk PCB əsaslı kompüter sistemləri IBM və Burroughs kimi şirkətlər tərəfindən istehsal olundu.

İnteqral sxemlər dövrü (1960-1970-ci illər): 1960-cı illərin sonlarında inteqral sxemlərin (IC) yaranması ana plata dizaynını kökündən dəyişdirdi. Artıq yüzlərlə tranzistor bir çip içərisində yerləşirdi və bu çiplər PCB üzərində lehimlənirdi. IBM System/360 və DEC PDP seriyası bu dövrdə ana plata texnologiyasının inkişafını göstərdi.

Mikrocompüter inqilabı (1970-ci illər): 1971-ci ildə mikroprocessorun ixtirasından sonra şəxsi kompüter dövrü başladı. Altair 8800 (1975) ilk populyar şəxsi kompüterlərdən biri oldu və onun ana platası prosessor, yaddaş və genişləndirmə slotlarını ehtiva edirdi. Apple II (1977) və Commodore PET də öz ana plataları ilə tanındılar.

IBM PC və standartlaşma (1980-ci illər): 1981-ci ildə IBM PC-nin təqdimatı ana plata texnologiyasında standartlaşmanın başlanğıcı oldu. IBM-in açıq arxitektura yanaşması digər şirkətlərin uyğun komponentlər istehsal etməsinə imkan verdi. Bu dövrdə ISA (Industry Standard Architecture) magistralı standart halına gəldi. Compaq, Dell və digər şirkətlər IBM PC-yə uyğun ana platalar istehsal etməyə başladılar.

AT və ATX standartları (1980-1990-cı illər): IBM-in 1984-cü ildə təqdim etdiyi AT (Advanced Technology) form faktoru uzun illər dominant oldu. 1995-ci ildə Intel ATX (Advanced Technology eXtended) standartını təqdim etdi ki, bu da daha yaxşı havalandırma, daha çox genişləndirmə imkanları və təkmilləşdirilmiş dizaynla fərqlənirdi. ATX bu gün də ən geniş istifadə olunan standartdır.

PCI, AGP və yüksək sürətli magistrallar (1990-cı illər): 1992-ci ildə PCI (Peripheral Component Interconnect) magistralının təqdimatı genişləndirmə kartları üçün yeni standart yaratdı. 1997-ci ildə AGP (Accelerated Graphics Port) video kartlar üçün xüsusi yüksək sürətli interfeys kimi təqdim edildi. Bu dövrdə SDRAM yaddaş texnologiyası da populyarlaşdı.

USB və müasir interfeyslər (1990-cı illərin sonu - 2000-ci illər): 1996-cı ildə USB (Universal Serial Bus) interfeysi təqdim edildi və tədricən periferik cihazların qoşulması üçün universal standart halına gəldi. Bu dövrdə Serial ATA (SATA), PCI Express (PCIe), DDR yaddaş və digər müasir texnologiyalar meydana çıxdı.

İnteqrasiya dövrü (2000-2010-cu illər): Ana platalara getdikcə daha çox funksionallıq inteqrasiya olundu. Səs kartları, şəbəkə adapterləri, hətta bəzi hallarda video kartlar birbaşa ana plataya daxil edildi. Chipset arxitekturası da təkmilləşdirildi — North Bridge və South Bridge çipləri sistemin idarə olunmasını təmin edirdi.

Müasir dövr (2010-cu ildən indiyədək): Bu gündə ana platalar son dərəcə mürəkkəb və texnoloji cəhətdən inkişaf etmiş sistemlərdir. PCIe 4.0/5.0, DDR5 yaddaş, M.2 NVMe slotlar, USB 3.2/4.0, Thunderbolt 4, Wi-Fi 6E/7, RGB işıqlandırma, AI acceleratorlar və təkmilləşdirilmiş qida sistemləri müasir ana plataların xüsusiyyətləridir. UEFI firmware BIOS-u əvəz etmişdir. Chipset dizaynı da dəyişib — çox hallarda North Bridge funksiyaları prosessora inteqrasiya olunub.

Ana Platanın əsas komponentləri

Müasir ana plata çoxsaylı mühüm komponentləri özündə birləşdirir:

1. CPU Soketi (Prosessor Yuvası): Mərkəzi prosessorun yerləşdirildiyi mexaniki və elektrik konnektordur. Müxtəlif prosessor növləri üçün fərqli soketlər mövcuddur — Intel üçün LGA1700, LGA1200; AMD üçün AM5, AM4 və s. Soket növü hansı prosessorların dəstəkləndiyini müəyyən edir.

2. Chipset: Ana platanın "idarəetmə mərkəzi" hesab olunan mikroçipdir. Prosessor, yaddaş, genişləndirmə slotları və periferik cihazlar arasında məlumat axınını idarə edir. Müasir chipsettər adətən bir çipdən ibarətdir (keçmişdə North Bridge və South Bridge ayrı idi).

3. RAM Slotları (DIMM Yuvaları): Operativ yaddaş modullarının quraşdırıldığı parallel yuvalar. Müasir ana platalarda adətən 2-8 DDR4 və ya DDR5 slotu olur. Yaddaş kanalları (dual-channel, quad-channel) performansı artırır.

4. Genişləndirmə Slotları:

• PCIe (PCI Express) slotları: Video kartlar, səs kartları, şəbəkə kartları, NVMe SSD-lər və digər genişləndirmə kartları üçün. PCIe x16, x8, x4, x1 növləri mövcuddur.
• M.2 slotları: Ultra sürətli NVMe SSD-lər və Wi-Fi kartları üçün kompakt slotlar.

5. Saxlama Konnektorları:

• SATA portları: Hard disklər və SSD-lər üçün. Adətən 4-8 SATA III portu olur.
• M.2 slotları: NVMe protokolunu dəstəkləyən yüksək sürətli SSD-lər üçün.

6. Qida Konnektorları:

• 24-pin ATX power: Ana platanın əsas qida konnektoru.
• 4/8-pin CPU power: Prosessorun ayrıca qidalanması üçün.
• Əlavə konnektorlar: Yüksək performanslı sistemlər üçün əlavə qida.

7. Arxa Panel I/O Portları:

• USB portları: USB 2.0, 3.0, 3.1, 3.2, Type-C
• Video çıxışları: HDMI, DisplayPort, DVI, VGA (inteqral qrafikada)
• Audio portları: 3.5mm jack, optik S/PDIF
• Şəbəkə portu: RJ-45 Ethernet
• PS/2: Köhnə klaviatura və siçan üçün (bəzi modellərdə)

8. Daxili Konnektorlar və Headerlər:

• Front panel connectors: Case düymələri və LED-lər üçün
• USB headerlər: Korpusun ön panelindəki USB portları üçün
• Audio headerlər: Ön panel audio üçün
• Fan konnektorları: Korpus və CPU soyuducuları üçün
• RGB/ARGB headerlər: İşıqlandırma sistemləri üçün

9. BIOS/UEFI Çipi: Sistemin əsas proqram təminatı (firmware) bu çipdə saxlanılır. Kompüterin başlanğıc prosesini idarə edir, hardware-i tanıyır və əməliyyat sistemini yükləyir.

10. CMOS Batareyası: BIOS/UEFI parametrlərini və sistem saatını saxlayan kiçik dairəvi batareya (adətən CR2032).

11. VRM (Voltage Regulator Module): Prosessor və digər komponentlər üçün stabil və düzgün gərginlik təmin edən qida idarəetmə sistemi. Keyfiyyətli VRM daha yaxşı performans və overclocking imkanı verir.

12. Audio Codec: İnteqral səs kartının funksiyasını yerinə yetirən çip. Realtek, Creative kimi brendlərin kodekləri istifadə olunur.

13. Network Controller: İnteqral Ethernet adaptoru. Intel, Realtek çipləri geniş yayılıb. Bəzi premium modellər 2.5G və ya 10G Ethernet dəstəkləyir.

14. Super I/O Chip: Köhnə və aşağı sürətli interfeyslər (PS/2, COM, LPT) və bəzi monitorinq funksiyalarını idarə edən çip.

Ana Plata Form Faktorları

Ana platalar müxtəlif ölçü və standartlarda istehsal olunur:

ATX (Advanced Technology eXtended): 305×244 mm ölçülü, ən geniş yayılmış standart form faktor. 7 genişləndirmə slotu dəstəkləyir. Orta və böyük korpuslar üçün idealdır.

Micro-ATX (mATX): 244×244 mm ölçülü, ATX-dən kiçik versiya. 4 genişləndirmə slotu. Kompakt sistemlər üçün əlverişlidir, lakin əsas funksionallığı saxlayır.

Mini-ITX: 170×170 mm ölçülü, çox kompakt form faktor. 1 genişləndirmə slotu. Ultra-kompakt və HTPC (Home Theater PC) sistemləri üçün idealdır.

E-ATX (Extended ATX): 305×330 mm və ya daha böyük. Yüksək performanslı workstation və server sistemləri, həmçinin entuziastlar üçün. Daha çox genişləndirmə imkanı və VRM.

Mini-DTX, Nano-ITX və digər spesifik formatlar: Xüsusi tətbiqlər və cihazlar üçün daha da kiçik standartlar.

Chipset və onun rolu

Chipset ana platanın "əsəb sistemi" hesab olunur və prosessor ilə digər komponentlər arasında məlumat mübadiləsini idarə edir. Chipset iki əsas funksiyanı yerinə yetirir:

Məlumat axınının idarə edilməsi: CPU, RAM, PCIe slotları, SATA portları, USB portları və digər interfeyslər arasında məlumat ötürülməsini koordinasiya edir.

Funksionallığın təmin edilməsi: USB portlarının sayı, SATA və PCIe sətrlərinin sayı, overclocking dəstəyi, yaddaş tezliyi kimi xüsusiyyətlər chipset tərəfindən müəyyən edilir.

Intel Chipsetləri: Z790, B760, H610 (12/13/14-ci nəsil prosessorlar üçün); Z690, B660 (12-ci nəsil); Z590, B560 (11-ci nəsil) və s. "Z" seriyası overclocking dəstəkləyir və entuziastlar üçündür, "B" seriyası orta səviyyə, "H" seriyası isə budget seqmentdir.

AMD Chipsetləri: X670E, X670, B650E, B650, A620 (Ryzen 7000 seriyası üçün); X570, B550, A520 (Ryzen 5000 seriyası üçün) və s. "X" seriyası premium, "B" orta səviyyə, "A" isə budget seqmentdir.

BIOS və UEFI

BIOS (Basic Input/Output System): Kompüterin başlanğıc proqram təminatıdır. Sistem yandırıldığında ilk işə düşən proqramdır və hardware-in tanınması, test edilməsi (POST - Power-On Self-Test) və əməliyyat sisteminin yüklənməsi üçün cavabdehdir.

UEFI (Unified Extensible Firmware Interface): Müasir BIOS-un əvəzedicisi. Qrafik interfeys, siçan dəstəyi, daha sürətli yükləmə, 2TB-dan böyük disklərin dəstəyi (GPT), təhlükəsizlik funksiyaları (Secure Boot) və şəbəkə funksionallığı təklif edir. Bu gün demək olar ki, bütün ana platalar UEFI istifadə edir.

Ana Plata seçimi və uyğunluq

Ana plata seçərkən bir neçə mühüm amil nəzərə alınmalıdır:

Prosessor uyğunluğu: Ana platanın soketi seçdiyiniz prosessorun soketi ilə uyğun olmalıdır. Intel və AMD prosessorları üçün fərqli soketlər və chipsettər var.

Form faktor: Korpusunuz hansı form faktoru dəstəkləyir? ATX korpus Micro-ATX və Mini-ITX dəstəkləyir, lakin kiçik korpuslar böyük ana plataları qəbul etmir.

Yaddaş dəstəyi: Neçə RAM slotu lazımdır? DDR4 və ya DDR5? Maksimum yaddaş həcmi və tezliyi?

Genişləndirmə ehtiyacları: Neçə video kart, NVMe SSD, PCIe kart istifadə edəcəksiniz?

Bağlantı portları: Neçə USB, SATA, M.2 port lazımdır? Wi-Fi, Bluetooth daxili olsunmu?

VRM keyfiyyəti: Yüksək TDP prosessorlar və overclocking üçün güclü VRM zəruridir.

Xüsusiyyətlər: RGB işıqlandırma, Debug LED, POST kodları, Wi-Fi 6E/7, 2.5G/10G Ethernet, audio keyfiyyəti, Q-Flash və digər rahatlıq funksiyaları.

Büdcə: Entry-level ana platalar $80-150, mainstream $150-300, premium $300-500, extreme/enthusiast $500+ diapazonunda olur.

Məşhur Ana Plata İstehsalçıları

ASUS: Dünyada ən böyük ana plata istehsalçısı. ROG (Republic of Gamers), TUF Gaming, Prime, ProArt seriyaları məşhurdur.

MSI (Micro-Star International): Yüksək keyfiyyətli gaming və mainstream ana platalar. MEG, MPG, MAG, Pro seriyaları populyardır.

Gigabyte/Aorus: Gigabyte brendi geniş çeşid, Aorus isə premium gaming seriyasıdır. X570, Z790 Aorus Master kimi modellər tanınır.

ASRock: Keyfiyyət-qiymət balansı ilə seçilən brend. Taichi, Phantom Gaming, Steel Legend seriyaları var.

EVGA: Əsasən NVIDIA GPU-ları ilə tanınsa da, keyfiyyətli Intel ana plataları da istehsal edir.

Biostar, NZXT, Supermicro (server): Digər oyunçular.

Ana Platanın əhəmiyyəti

Ana plata kompüter sisteminin təməl daşı kimi müstəsna əhəmiyyət kəsb edir:

Sistem stabilliyı: Keyfiyyətli ana plata sistemin stabil və etibarlı işləməsini təmin edir. Zəif VRM, ucuz komponentlər sistem qəzalarına, performans itkisinə və qısa ömrə səbəb olur.

Performans potensialı: Ana plata prosessor və yaddaşın potensialını açır. Zəif chipset və ya məhdud VRM güclü prosessorun performansını məhdudlaşdıra bilər.

Genişləndirmə imkanı: Gələcəkdə sistem təkmilləşdirmək (yaddaş, SSD, video kart əlavə etmək) ana platanın genişləndirmə imkanlarından asılıdır.

Uyğunluq və ömür: Yaxşı chipset və BIOS dəstəyi yeni prosessor nəsillərinin quraşdırılmasına imkan verir (AMD AM4 platforması 4 nəsil prosessoru dəstəklədi).

Xüsusi tətbiqlər: Gaming, content creation, server, workstation — hər sahə üçün xüsusi ana platalar mövcuddur.

Overclocking: Entuziastlar üçün keyfiyyətli VRM, yaxşı soyutma və Z/X chipsettər overclocking imkanı verir.

Ana Plata texnologiyasının gələcəyi

Ana plata texnologiyası davam edən inkişaf istiqamətləri:

PCIe 5.0 və 6.0: Daha yüksək sürətli məlumat ötürülməsi. PCIe 5.0 128 GB/s, 6.0 isə 256 GB/s sürət təklif edir.

DDR5 və gələcək DDR6: Daha sürətli yaddaş texnologiyaları. DDR5 hazırda 4800-8000 MT/s sürətlərə çatır.

CXL (Compute Express Link): Yeni yüksək sürətli interconnect texnologiyası data mərkəzləri və AI sistemləri üçün.

USB4 və Thunderbolt: 40-80 Gbps sürətli universal interfeys.

Wi-Fi 7 və 10G Ethernet: Daha sürətli şəbəkə bağlantıları.

AI inteqrasiyası: Ana platalara AI acceleratorların və NPU-ların (Neural Processing Unit) daxil edilməsi.

Daha yaxşı qida idarəetməsi: Daha effektiv VRM, daha az enerji itkisi, daha soyuq işləmə.

Modulyar dizayn: Framework Laptop kimi layihələr modulyar ana plata konsepsiyasını inkişaf etdirir.

Nəticədə, ana plata kompüter sisteminin mərkəzi komponenti olaraq bütün hardware-i birləşdirir, onların əlaqəsini təmin edir və sistemin ümumi performansını, stabilliyini və genişləndirmə imkanlarını müəyyən edir. Düzgün ana plata seçimi uğurlu sistem qurulmasının əsasıdır və gələcək təkmilləşdirmələr üçün fundamental əhəmiyyət daşıyır.