Kibertəhlükəsizlik (Cybersecurity) kompüter sistemlərini, şəbəkələri, proqram təminatını, məlumatları və rəqəmsal aktivləri kiberhücumlardan, icazəsiz girişdən, zədələnmədən, oğurluqdan və digər zərərli fəaliyyətlərdən qorumaq üçün tətbiq edilən texnologiya, proses və təcrübələr toplusudur. Bu geniş sahə texniki təhlükəsizlik tədbirlərindən başlayaraq, təşkilati siyasətlər, istifadəçi təlimi və qanuni çərçivələrə qədər çoxsaylı aspektləri əhatə edir. Müasir rəqəmsal dünyada kibertəhlükəsizlik kritik əhəmiyyət kəsb edir, çünki praktiki olaraq bütün şəxsi, korporativ və dövlət fəaliyyətləri informasiya texnologiyalarına asılıdır və kibertəhdidlər getdikcə daha mürəkkəb və təhlükəli olur.

Əsas Anlayışlar və Prinsiplər

Kibertəhlükəsizliyin fundamental konsepsiyaları. CIA Triad məlumat təhlükəsizliyinin üç əsas prinsipi - Confidentiality (məxfilik), Integrity (bütövlük), Availability (əlçatanlıq). Confidentiality məlumatın yalnız icazəli şəxslər tərəfindən əldə edilməsinin təmin edilməsi. Integrity məlumatın düzgünlüyünün və icazəsiz dəyişdirilməməsinin qorunması. Availability məlumat və sistemlərin lazım olduqda əlçatan olması. Authentication istifadəçinin kimliyinin doğrulanması. Authorization istifadəçinin nəyə giriş hüququna malik olduğunun müəyyən edilməsi. Non-repudiation əməliyyatın inkar edilə bilməzliyinin təmin edilməsi. Defense in Depth çoxsəviyyəli müdafiə strategiyası - layered security.

Kibertəhdid Növləri

Müxtəlif kibertəhdid kateqoriyaları mövcuddur. Malware zərərli proqram təminatı - virus, worm, trojan, ransomware, spyware, adware. Phishing aldadıcı email və ya mesajlarla həssas məlumatın oğurlanması cəhdi. Ransomware məlumatları şifrələyib fidyə tələb edən zərərli proqram. DDoS attacks Distributed Denial of Service - sistemin resurslarını tükədərək əlçatmazlığa səbəb olma. SQL Injection məlumat bazasına zərərli SQL kodunun yeridilməsi. Man-in-the-Middle ünsiyyətin ortasında dinləmə və müdaxilə. Zero-day exploits hələ məlum olmayan zəifliklərdən istifadə. Social Engineering insan psixologiyasından istifadə edərək manipulyasiya. Insider Threats daxili işçilərdən gələn təhdidlər.

Kibertəhlükəsizlik Texnologiyaları

Qoruyucu texnoloji həllər. Firewall şəbəkə trafik filtrasiyası və nəzarəti - hardware və software. Antivirus/Anti-malware zərərli proqramların aşkarlanması və silinməsi. Intrusion Detection System (IDS) şübhəli fəaliyyətlərin aşkarlanması. Intrusion Prevention System (IPS) hücumların avtomatik bloklanması. VPN (Virtual Private Network) şifrələnmiş şəbəkə əlaqəsi. Encryption məlumatın şifrələnməsi - AES, RSA, SSL/TLS. Multi-factor Authentication (MFA) çoxfaktorlu doğrulama - şifrə + SMS/token. SIEM (Security Information and Event Management) mərkəzləşdirilmiş log və təhlükəsizlik hadisələri idarəsi. EDR (Endpoint Detection and Response) endpoint cihazlarda təhdid aşkarlama və cavab.

Şəbəkə Təhlükəsizliyi

Şəbəkələrin qorunması. Network Segmentation şəbəkənin ayrı-ayrı seqmentlərə bölünməsi. Access Control Lists (ACL) giriş icazələrinin idarə edilməsi. Port Security şəbəkə portlarının qorunması və monitorinqi. Wireless Security Wi-Fi şəbəkələrinin WPA3, 802.1X ilə qorunması. Network Monitoring şəbəkə trafik təhlili və anomaliya aşkarlama. Honeypots hücumkarları tələyə salmaq üçün sahte sistemlər. DMZ (Demilitarized Zone) xarici və daxili şəbəkə arasında buffer zona. Zero Trust Architecture "heç kimə etibar etmə" prinsipi - hər əlaqənin doğrulanması.

Məlumat Təhlükəsizliyi

Məlumatların qorunması. Data Encryption rest və transit vəziyyətində şifrələmə. Data Loss Prevention (DLP) həssas məlumatın sızmasının qarşısının alınması. Database Security məlumat bazalarının qorunması - encryption, access control, audit. Backup və Recovery məlumat ehtiyat nüsxələri və bərpa strategiyası. Data Classification məlumatların həssaslıq dərəcəsinə görə təsnifatı. Data Masking həssas məlumatın test və ya development mühitlərində maskalanması. Secure File Transfer SFTP, FTPS ilə təhlükəsiz fayl ötürülməsi. Cloud Data Security cloud storage-da məlumatların qorunması.

Tətbiq Təhlükəsizliyi

Proqram təminatının qorunması. Secure Coding təhlükəsiz kod yazma təcrübələri - OWASP Top 10. Code Review kod təhlükəsizlik yoxlamaları. Vulnerability Scanning proqramda zəifliklərin avtomatik aşkarlanması. Penetration Testing ethical hacking ilə təhlükəsizlik testləri. Web Application Firewall (WAF) veb tətbiqlərin qorunması. API Security API endpoint-lərinin təhlükəsizliyi - authentication, rate limiting. Input Validation istifadəçi input-unun yoxlanması - injection hücumlarının qarşısını alma. Secure Authentication OAuth, SAML, JWT kimi təhlükəsiz autentifikasiya protokolları. Session Management session token-lərinin təhlükəsiz idarəsi.

İstifadəçi Təlimi və Awareness

İnsan faktoru kibertəhlükəsizlikdə kritikdir. Security Awareness Training işçilərə kibertəhlükəsizlik təlimi. Phishing Simulations test phishing email-ləri ilə hazırlıq. Password Hygiene güclü parol yaratma və idarə etmə vərdişləri. Social Engineering Defense manipulyasiya cəhdlərini tanıma. BYOD Policies şəxsi cihazların iş mühitində istifadəsi qaydaları. Clean Desk Policy həssas məlumatların fiziki qorunması. Incident Reporting şübhəli fəaliyyətlərin dərhal bildirməsi. Regular Updates istifadəçilərə yeni təhdidlər haqqında məlumatlandırma.

Incident Response

Təhlükəsizlik hadisələrinə cavab. Incident Response Plan əvvəlcədən hazırlanmış cavab planı. Detection təhlükəsizlik hadisəsinin aşkarlanması. Containment zərərin yayılmasının məhdudlaşdırılması. Eradication təhdidin aradan qaldırılması. Recovery sistemlərin normal vəziyyətə qaytarılması. Lessons Learned hadisədən öyrənilən dərslər və təkmilləşdirmə. CSIRT (Computer Security Incident Response Team) xüsusi cavab komandası. Forensics rəqəmsal kriminalistika - hücumun təhlili və dəlil toplanması. Communication Plan stakeholder-lərə məlumatlandırma strategiyası.

Uyğunluq və Qanunvericilik

Kibertəhlükəsizlik standartları və qaydalar. GDPR (General Data Protection Regulation) Avropa məlumat qorunma qaydası. HIPAA health care məlumatlarının qorunması (ABŞ). PCI DSS ödəniş kartı məlumatlarının təhlükəsizliyi standartı. SOC 2 xidmət təşkilatlarının təhlükəsizlik auditı. ISO 27001 məlumat təhlükəsizliği idarəetmə sistemi beynəlxalq standartı. NIST Framework Cybersecurity Framework (ABŞ). SOX Sarbanes-Oxley Act - maliyyə hesabatlılığı. Data Breach Notification Laws məlumat sızması bildirmə öhdəlikləri.

Cloud Təhlükəsizliyi

Cloud mühitlərinin qorunması. Shared Responsibility Model cloud provider və müştəri arasında məsuliyyət bölgüsü. Cloud Access Security Broker (CASB) cloud xidmətlərinə giriş nəzarəti. Container Security Docker, Kubernetes konteyner təhlükəsizliyi. Serverless Security serverless arxitektura təhlükəsizliyi. Cloud Workload Protection cloud workload-ların qorunması. Identity and Access Management (IAM) cloud mühitlərində kimlik və giriş idarəsi. Data Encryption cloud-da məlumat şifrələməsi - client-side və server-side. Cloud Security Posture Management (CSPM) cloud konfiqurasiya yoxlaması.

Mobile Təhlükəsizlik

Mobil cihazların qorunması. Mobile Device Management (MDM) mobil cihaz idarəetmə platforması. Mobile Application Management (MAM) mobil tətbiq təhlükəsizliyi. App Vetting tətbiq təhlükəsizlik yoxlaması və təsdiqi. BYOD Security şəxsi cihazların iş üçün istifadəsi təhlükəsizliyi. Remote Wipe itirilmiş və ya oğurlanmış cihazdan uzaqdan məlumat silmə. Mobile Threat Defense mobil spesifik təhdidlərdən qorunma. Jailbreak/Root Detection cihaz modifikasiyasının aşkarlanması. App Sandboxing tətbiqlərin təcrid edilməsi.

IoT Təhlükəsizliyi

Internet of Things cihazlarının qorunması. Device Authentication IoT cihazlarının doğrulanması. Firmware Security firmware yeniləmələrinin təhlükəsizliyi. Network Segmentation IoT cihazlarının ayrı şəbəkədə saxlanması. Default Credentials defolt şifrələrin dərhal dəyişdirilməsi. Encryption IoT məlumat ötürülməsinin şifrələnməsi. Physical Security cihazların fiziki qorunması. Patch Management IoT cihazların yenilənməsi. Monitoring IoT şəbəkə trafikinin izlənməsi.

Penetration Testing

Ethical hacking və təhlükəsizlik testləri. Black Box Testing sistem haqqında məlumat olmadan test. White Box Testing tam sistem məlumatı ilə test. Grey Box Testing qismən məlumatla test. External Testing xaricdən hücum simulyasiyası. Internal Testing daxildən təhdid simulyasiyası. Social Engineering Testing phishing və manipulyasiya testləri. Red Team vs Blue Team hücumkar və müdafiə komandalarının təlimi. Bug Bounty Programs zəiflik aşkar edənlər üçün mükafat proqramları.

Threat Intelligence

Təhdid məlumatı və təhlili. Threat Hunting proaktiv təhdid axtarışı. IOC (Indicators of Compromise) güzəştə əlamətləri. Threat Feeds real-time təhdid məlumat axınları. OSINT (Open Source Intelligence) açıq mənbə kəşfiyyatı. Dark Web Monitoring dark web-də təşkilat haqqında məlumat monitorinqi. Threat Modeling potensial təhdidlərin modelləşdirilməsi. Attack Surface Analysis hücum səthinin təhlili. Vulnerability Management zəifliklərin idarə edilməsi və prioritetləşdirilməsi.

Kriptografiya

Şifrələmə elmləri və tətbiqləri. Symmetric Encryption AES kimi simmetrik şifrələmə - eyni açar. Asymmetric Encryption RSA kimi asimmetrik şifrələmə - public/private key. Hashing SHA-256, MD5 kimi hash funksiyaları - bütövlük yoxlaması. Digital Signatures rəqəmsal imzalar - autentiklik təsdiqi. PKI (Public Key Infrastructure) açıq açar infrastrukturu. SSL/TLS veb trafik şifrələməsi - HTTPS. Key Management kriptoqrafik açarların təhlükəsiz idarəsi. Quantum-resistant Cryptography kvant kompüterlərinə qarşı kriptoqrafiya.

Security Operations Center (SOC)

Təhlükəsizlik əməliyyatları mərkəzi. 24/7 Monitoring davamlı təhlükəsizlik monitorinqi. Tier 1, 2, 3 Analysts müxtəlif səviyyəli təhlükəsizlik analitikləri. Alert Triage xəbərdarlıqların prioritetləşdirilməsi və təsnifatı. Incident Investigation hadisələrin ətraflı araşdırılması. Threat Hunting proaktiv təhdid axtarışı. Vulnerability Management zəiflik skan və düzəliş koordinasiyası. Security Tools Management SIEM, IDS/IPS, EDR alətlərinin idarəsi. Reporting rəhbərliyə təhlükəsizlik hesabatları.

Emerging Threats və Trends

Yeni təhdidlər və tendensiyalar. AI-powered Attacks süni intellektlə gücləndirilmiş hücumlar. Deepfake AI ilə yaradılmış saxta video və audio. Supply Chain Attacks təchizat zənciri hücumları. Ransomware-as-a-Service ransomware xidmət kimi. Cryptocurrency Mining Malware gizli kripto-mədən çıxarma. 5G Security 5G şəbəkələrinin təhlükəsizlik çağırışları. Quantum Computing Threats kvant hesablamalarının kriptoqrafiyaya təhdidi. Cloud-native Attacks cloud xüsusi hücumlar.

Career Paths

Kibertəhlükəsizlik karyera yolları. Security Analyst təhlükəsizlik monitorinq və hadisə analizi. Penetration Tester ethical hacker - sistemləri test etmə. Security Architect təhlükəsizlik arxitekturası dizaynı. Security Engineer təhlükəsizlik həllərinin tətbiqi və konfiqurasiyası. Incident Responder təhlükəsizlik hadisələrinə cavab. Threat Intelligence Analyst təhdid təhlili və kəşfiyyat. Chief Information Security Officer (CISO) təhlükəsizlik rəhbəri. Security Consultant müstəqil məsləhətçi və ya audit. Forensics Specialist rəqəmsal kriminalistika mütəxəssisi.

Best Practices

Kibertəhlükəsizlik üçün ümumi tövsiyələr. Regular Updates sistem və proqram yeniləmələri. Strong Passwords güclü və unikal parollar - password manager istifadə. Multi-factor Authentication mümkün olan hər yerdə MFA aktivləşdirmə. Regular Backups məlumat ehtiyat nüsxələri - 3-2-1 qaydası. Least Privilege minimal zəruri icazələr prinsipi. Security by Design təhlükəsizliyin başlanğıcdan nəzərə alınması. Zero Trust "heç kimə etibar etmə" yanaşması. Incident Response Plan hazırlıqlı olmaq və plan yaratmaq. Continuous Monitoring davamlı monitorinq və təkmilləşdirmə.

Kibertəhlükəsizlik müasir rəqəmsal cəmiyyətin əsas təminatıdır və texnoloji həllər, təşkilati proseslər, istifadəçi təlimi və qanuni çərçivələrin birləşməsi vasitəsilə informasiya aktivlərinin, sistemlərin və məlumatların artan kibertəhdidlərə qarşı effektiv qorunmasını təmin edir.